Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
XVII-XVIII əsrlərdə mərkəzi dövlətin zəifləməsi, qanlı feodal müharibələri, xarici basqınlar Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına öz təsirini göstərirdi. XVII-XVIII əsrlər ədəbiyyatında əsasən işıqlı ideyalar, humanizm problemi öz ifadəsini tapırdı. Bu dövr poeziyasında aufizm, tərki-dünyalığa çağırış motivləri aradan çıxmağa başlayır. Ədəbiyyatda həyata, insana, ictimai mühitə aydın bir müsibətin şahidi oluruq.
Həmin əsrlərdə şifahi xalq ədəbiyyatı çox təşəkkül tapırdı. Xalq dastanlarından “Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib”, “Abbas və Gülgəz”, “Koroğlu” və s. dastanlar məhz XVII_XVIII əsrlərdə daha çox yayılmağa başlayır. Aşıq şeri üslubunda yazan Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım kimi sənətkarların şerində dünyəvi, nikbin, real duyğu və düşüncələrin bədii əksi yeni ədəbi hadisəyə çevrilir.
XVIII əsr bədii nəsrinin ən böyük nümunəsi “Şəhriyar” romanıdır. Bu roman “Şəhriyar və Sənubər” adlı xalq dastanı əsasında meydana gəlmişdir. Əsərin qəhrəmanı Şəhriyardır. O, sövdəgər Salehin nəzir-niyazla tapdığı yeganə oğludur. Şəhriyar yuxuda Kirman bəylərbəyisi Sənubər xanımı görür və ona aşiq olur. Öz butasının dalınca Kirmana yola düşür və muradına çatır. Göründüyü kimi, xalq romanında məhəbbət məsələsi yeni bir şəkildə qoyulub həll edilir.
XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Saib Təbrizi öz zəngin, dolğun yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta Şərq xalqlarının bədii fikir tarixində yeni səhifələr açmışdır. İki dildə əsərlər yaradan şair şerimizi forma və məzmunca zənginləşdirmiş, ona yeni bir istiqamət vermişdir. Orta əsr insanının mənəvi azadlığını, əxlaqi-mənəvi gözəlliklərini tərənnüm edən Saib Təbrizi qəzəllərini Azərbaycan və fars dilində yazmışdır. Böyük şairin həyat və yaradıcılığı barəsində hələ onun öz dövründən başlayaraq meydana gələn təzkirələrdə, ədəbi-tarxi məxəzlərdə zəngin məlumat verilmişdir. Həmid Araslı ilk dəfə olaraq Saibin Azərbaycan dilində olan on yeddi şeirini nəşr etdirmiş, “XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında isə onun tərcümeyi-halını geniş yazmış, əsərlərinin ideya-bədii gözəlliklərini göstərmişdir.
Saib lirikasında məhəbbət dərin ictimai-fəlsəfi məna daşıyır, eşq bədii-fəlsəfi sərbəstlik rəmzidir. Klassik poeziyamızın ayrı-ayrı nümunələrində olduğu kimi Saib yaradıcılığında da aşiq zəmanənin ən ağıllı, həssas, iradəli və kamil insanıdır. Şairin lirik qəhrəmanı ğz saf mənəviyyatı, zəngin qəlb aləmi və nəcib əməlləri ilə seçilən bir qəhrəmandır. Ancaq belə bir kamil insanın öz muradına çatmağa imkanı yoxdur, ona görə də gecə-gündüz zülmkar fələkdən, vəfasız dövrandan, dəyanətsiz insanlardan şikayətlənir. Onun şad günləri olmur, həmdəmi, dostu və munisi yalnız qəm kədərdir:
Həmdəmim qəm, munisim qəm, dilbəra, qəmxar qəm,
Ey dolanım başına, sənsiz degil dil şad hey.
Saibin sufi-panteist görüşlərində ilahi eşqə də xüsusi əhəmiyyət verilir, Allah anlayışı dünya və təbiətlə eyniləşdirilir, vəhdəti-vücud etiqadı ilə bağlı müəyyən bədii və fəlsəfi kəlamlar irəli sürülür.
XVII əsrin görkəmli nümayəndələrindən biori də Qövsi Təbrizidir. O, Azərbaycan və fars dillində gözəl, mükəmməl şeirlər müəllifidir. Şairin həyatı haqqında məlumat çox azdır, əsərlərində də özü barəsində qeyd və işarəyə rast gəlmirik. Öz zəmanəsinin görkəmli sənətkarları kimi tanınan Qövsi bir sıra müasirləri ilə yaxından dost olmuş və görüşmüşdür. XVII əsrdə səyahətə xüsusi həvəs göstərən alim, sənətşünas və şairlərlə yanaşı Qövsi Təbrizi də müddət Hindistanda yaşamış, ğz gğzəl, mənalı şeirləri ilə hind ədəbi cəmiyyətinin diqqətini cəlb edə bilmişdir.
Şairin yaradıcılığı forma və məzmunca çox rəngarəngdir. Onun klassik şerin formalarında yazdığı şeirləri ictimai-fəlsəfi məzmunu, bədii dili və sənətkarlığı etibarilə çox səciyyəvidir. Qövsidə ictimai mühitə, həyata güclü tənqidi münasibət vardır. O, ictimai bərabərsizliyin, feodal-ruhani münasibətlərinin, haqsızlığın, riyakarlıq və fitnə-fəsadın hökm sürdüyü cəmiyyətin nöqsanlarını duyursa da, ona qarşı açıq şəkildə etiraz edə bilmirdi.
Hərçənd cürət etməz ərzi-niyazə aşiq,
Amma bir odlu dildir mənidə bizəbanlıq.
Sənətkarın qəzəlləri istər mövzusu, istərsə də bədii gözəlliklərinə görə səciyyəvidir. Bu qəzəllər bədii ümumiləşdirmələri, forma rəngarənglikləri ilə seçilərək müxtəlif ictimai-fəlsəfi və əxlaqi mövzulardan bəhs edir. Onun qəzəllərinin əksəriyyətində beyt və misralar arasında möhkəm məntiqi əlaqə var və mövzuca da bir-birini tamamlayır.
Qövsinin lirikasında təbiətin al-əlvan gözəlliyi tərənnüm olunur, təbiətə şairanə romantik münasibət, sonsuz məhəbbət vardır. Bu qəzəllərdə gül0çiçək, al rəngli lalələr, düz qaməti ilə gülüstana meydan oxuyan sərv ağacı, şır-şır axan bulaqlar, uca dağlar yeni məna kəsb edir.
Əvvəlki əsrlərə nisbətən XVIII əsr ədəbiyyatında realizm meyilləri daha da artaraq ön plana keçirdi. Bu keyfiyyət Vidadi və Vaqifin əsərlərində daha parlaq şəkildə, bütün gözəllik və təravəti ilə üzə çıxırdı.
