Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatının xüsusi bir mərhələsini təşkil edən XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı intibah və təkamülü ilə yanaşı sosial-siyasi cəhətləri ilə seçilir. XV-XVI əsrlərlərdə Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdə mədəni mərkəzlər fəaliyyət göstərirdi. Bu dövrü səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafıdır. Bu dövrdə Azərbaycan dili həm ədəbi dil, həm də dövlət dili statusunu qazandı.
Xv əsr Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi, eləcə də mədəni və ədəbi həyatında yeni bir mərhələdir. Ölkə əsrin əvvəllərində Teymurilərin istilasından və ağalığından yaxasını qurtara bilir.
Dövrün görkəmli panteist alimlərindən olan Seyid Yəhya Şirvani Bakuvi (1464) “Şərhi-Gülşəni-raz”, Kəşfül-qülub”, “Əsrarül-vəhy” kimi əsərlər yaradır. Onun məqbərəsi əsrin görkəmli memarlıq abidəsi olan Şirvanşahlar sarayı kompleksi daxilindədir. Onunla bir vaxtda Yusif Ziyaəddin Şirvani, Əbdülməcid Şirvani, Şeyx İbrahim ibn Məhəmməd Gülşəni, Kəmaləddin Şirvani və başqaları elmin müxtəlif sahələrinə dair qiymətli əsərlər yaratmışlar.
Poeziya sahəsində bir çox sənətkarlar yetişir. Bu dövrdə Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli səviyyəsində dayanan, dövrünün eybəcərliklərini ehtirasla inkar edən qüdrətli şəxsiyyətlər yox kimidir. Xəlqi mövqedən zamanın kölgəli cəhətlərini görən, tənqid edən, xalqın ürək ağrılarını əks etdirən sənətkarlar vardır. Lakin zamanla yola getməyə çalışmaq meyilləri daha çoxdur. Əsrin əvvəllərində bütün Şərqi titrədən Nəsimi poeziyasının harayları az qala eşidilməz olmuşdu. Hətta Nəsimi ənənələri ilə bağlı olan, özünü hürufi sayan şairlərin əsərlərində bir yumşalma, yarıda dayanma görürük. Bunun səbəbi o idi ki, müsəlman inkvizisiyasının tüğyan etdiyi əvvəlki iilərdə sənət və ədəbiyyat aləmində çox itki verilmişdi. Həm də ölkədə nisbi bir sakitlik və aramlıq var idi. Dövrün ədəbiyyatında nəzərə çarpan mühüm xüsusiyyət ana dilinə üstünlük verilməsi idi. Mirzə Cahanşah Həqiqinin, Həbibinin, Kişvərinin, Hamidinin, Xətayi Təbrizinin və başqalarının yaradıcılığı buna ən yaxşı sübutdur. Əlbəttə, farsca yazmaq ənənəsi tamam aradan çıxmır. Marağalı Əşrəf, Katibi kimi şairlər əsasən farsca yazır. Hamidi, Kişvəri, Bədr Şirvani, Mirzə Cahanşah Həqiqi kimi şairlərin yaradıcılığında hələ də farsca yazılmış xeyli əsərə rast gəlirik.
Mirzə Cahanşah Həqiqi mükəmməl mədrəsə təhsili almış, elmi biliklərə yiyələnmişdir. Onun divanı əlyazma şəklində Britaniya muzeyində, İrəvanda saxlanmışdır. Onun əsərlərini ilk dəfə L,Hüseynzadə 1969-cu ildə çap etdirmişdir. Səmimi hisslər, kövrək duyğular onun poeziyasını təşkil edir. Şairin lirikasında həssas qəhrəman, zərif duyğular sahibi kimi tərənnüm olunmuşdur.
Eşqin əsrarını faş etmişəm aləmdə mən
Gəl bu sirri gör ki, ol əsrara müştaqam yenə.
Ümumiyyətlə, Cahanşah Həqiqinin poeziyası Orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatının gözəl örnəkləri kimi orijinal məzmun daşıyır.
Dövrün digər görkəmli şairi Həbibi haqqında məlumat azdır. O, əvvəlcə S.Yaqubun sarayında sonra Səfəvilər sarayında, sonralar da Osmanlı sarayında olmuşdur. Fuad Köprülü onun bədii irsindən 1932-ci ildə 42 şeirini çap etdirmişdir. Azərbaycanda isə onun şeirləri 1982-ci ildə çap olunmuşdur. OŞ dünyagörüşü etibarilə panteist şair olmuşdur. Onun şeirləri bu baxımdan Nəsimi poeziyası ilə səsləşir. Şairin şeirlərində əqli-kül, canan, abi-kövsər kimi sufi simvolikasına rast gəlmək mümkündür. Onun lirikasında sufi simvolikası ilahi məhəbbəti ifadə edir.
Aşiq olduz cami dildən dərs qıldıixtiyar
Dərdinə dərman buldu dərdi təkrar istəyən.
Can verir bir can üçün yansa Həbibi qəm deyil,
Masəvadan fariq oldu vəsli dildar istəyən.
Dövrün görkəmli sənətkarlarından biri də Kişvəridir. Özbək-Azərbaycan əlaqələrinin formalaşmasında və inkişafında Kişvərinin xidmətləri olmuşdur. Şeirlərindən aydın görünür ki, Əlişir Nəvainin ona böyük təsiri olmuşdur. Şair öz mövqeyini Nəvayiyə münasibətdə bikdirərək yazır:
Kişvəri şeiri Nəvai şeirindən əskik irməz
Bəxtinə düşsəydi bir Hüseyn Bayqara.
Kişvərinin yaradıcılığında mütərəqqi ənənələri özündən sonrakı sənətkarlara da təsir göstərmişdir.
Azərbaycan şeiri XV-XVI əsrlərdə də əsasən öz ənənələrinə sadiq idi və başqa xalqların ədəbiyyatına təsir edəcək bir qüdrətdə idi.
