Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
Ölkəmizə “təşrif buyuran“ ərəb ordusu heç də xoşluqla qarşlanmadı.Onlara qarşı çıxışların,xalq hərəkatlarının olacağı qaçınılmaz idi.Buna şərait yaradan amillər isə daxili böhranın kəskinləşməsi və bununla bağlı olaraq yuxarıların hakimiyyət uğrunda mübarizəsi idi.
İlk qığılcım 748-ci ildə Beyləqanda başladı.İbn Səfvanın başçılığı ilə başlayan üsyana daha sonra Ərdəbil və başqa ərazilər də qoşuldu.Xilafət bura qoşun yeritsə də üsyançılar Beyləqan qalasını ala bildilər və Xilafətin Bərdədə oturan canişini Asim ibn Yezid də öldürüldü.Lakin,həm bu üsyan,həm də 752-ci il Şəmkir üsyanı Xilafət ordusu tərəfindən yatırıldı.Buna baxmayaraq,sonrakı illərdə Ərdəbildə,Şirvanda,Bərdə və Beyləqanda üsyanlar səngimək bilmirdi.
IX əsrin başlanğıcında Azərbaycanda Xilafətə qarşı hərəkat gücləndi.Yəqin ki,hansı hərəkatı nəzərdə tutduğumuzu təxmin etdiniz..Bəli,bu Xürrəmilik bayrağı altında başlayan hərəkat idi.Bu adla bağlı bir sıra fikirlər mövcuddur.Ərəb müəlliflərinin bəzisinə görə bu ad Ərdəbil yaxınlğında olan “Xürrəm“yer adı ilə bağlıdır.Digər ərəb müəllifləri isə qərəzli mövqe tutaraq bu adın əxlaqsız mənasında işlədildiyini deyirdilər.Şübhəsiz ki,bu absurd fikirdir. Çünki,gününü əxlaqsızlıqla keçirən toplum Xilafətə qarşı 20 il mübarizə apara bilməzdi. “Xürrə“sözünün od,günəş mənasında işlədildiyi ən əsas versiyalardan biridir..
Xürrəmilərin ilk çıxışı 808-ci ildə Cavidanın başçılığı altında başladılmışdı. Üsyan İsfahan, Həmədan, Rey və b. yerləri əhatə etmişdi. Harun ər-Rəşid sərkərdəsi Abdulla ibn Malikin başçılığı altında onlara qarşı böyük ordu göndərərək Xürrəmilərin bu çıxışını da amansızlıqla yatırmışdı.
Bəzz qalasının və Xürrəmilər icmasının başçısı Cavidanla yerli feodal Əbu İmran arasında düşmənçilik var idi. 816-cı ildə ki, döyüşdə Cavidan Əbu İmranı öldürdü. Özü isə aldığı yaradan üç gün sonra Bəzz qalasında öldü. Cavidanın xanımının təşəbbüsü ilə Xürrəmilərin ən fəal döyüşçüsü olan Babək icmanın başçısı oldu.
Babək başçı olduqdan sonra hərəkatın məcrasını tamamilə Xilafətə qarşı yönəltdi.
Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda Məhəmməd Əminlə Abdullah Məmun qardaşları arasında gedən mübarizədən yaranmış şərait Babəkə, Abbasilərdən narazı əhalini ərəb zülmünə qarşı qaldırmağa kömək etdi. Azərbaycanın bütün guşələrindən ərəblərdən narazı kəndlilər Babəkin yanına axışmağa başladı. Çox keçmədən Azərbaycanın cənub torpaqlarının çoxunu ərəblərdən təmizləyən üsyan dalğası qonşu vilayətlərə də yayılaraq, azadlıq müharibəsi şəklini aldı. İlk olaraq Beyləqan əhalisi üsyançılara qoşuldu. Azadlıq müharibəsinin alovları Cibələ, Xorasana, Şimal canişinliyinin digər vilayətlərinə də yayıldı. Daha sonra Cürcanı və Təbəristanı da əhatə etdi. Deyləm vilayətinin əhalisi və “dağlıq yerlərdə yaşayan kürdlər” də, babəkilərə qoşuldular. 
Xilafətə qarşı bəzi tanınmış xadimlər və əmirlər də, Babəkə müttəfiqlik edirdilər. Bunlardan Təbəristan hakimi Məzyər xürrəmilərin yardımından istifadə edən Mengəcür əl-Fərqani, Mərənd hakimi İsma əl-Kürdi və başqa kürd əmirləri siyasi məqsədlər naminə hərəkata qoşulmuşdular. Bu məqsədlə Babəkə müraciət edənlər arasında ərəblərin Cənubi Qafqazdakı hakimi Xilafətdən ayrılmağa cəhd edən Xatim ibn Hərsəmə də vardı.
Xəlifə Məmun 819-cu ildə tanınmış sərkərdələrindən olan Yəhya ibn Muazın başçılığı altında xürrəmilərə qarşı nizami ordu göndərdi. Xürrəmilər bu ordunu məğlub etdi. İki il sonra, 821-ci il ildə sərkərdə İsa ibn Məhəmməd, xürrəmilərə qarşı çıxış etdi. Babək, Bərdə döyüşündə onun ordusunu tamamilə darmadağın etdi. İsa güclə qaçıb canını qurtartdı.
Həmin il Arranın ərəb üsuli-idarəsi tərəfindən sıxışdırılan yerli hakimlər Babəkdən yardım istədilər. Babəkə qarşı mübarizədə Xilafətin uğursuzluğu “mütəğəllib” adlandırılan ərəblərin mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlarına səbəb oldu.
824-cü ildə sərkərdə Əhməd ibn Cüneyd əl-Əskafiinin başçılıq etdiyi hərbi dəstə ərəblərin yeni təyin olunmuş sərkərdəsi Züreyq ibn Əli ibn Sədəqəyə köməyə göndərildi. Lakin Babək, Əhməd ibn Cüneydi əsir aldı, Züreyqin ordusu xürrəmilərə müqavimət göstərə bilmədi. Onda xəlifə Züreyqin yerinə Məhəmməd ibn Hümeyd əl-Tusini təyin etdi. Bu qərarla razılaşmayan Züreyq yeni sərkərdəyə qarşı çıxdı. Lakin Əl-Tusi onun ordusunu dağıdıb özünü öldürdü.
829-cu ildə ərəblərin məşhur sərkərdəsi Məhəmməd Əl-Tusi başçılığındakı 150 minlik ərəb ordusu Həşdadsər dağı yaxınlığında Xürrəmilərlə qarşılaşdı. Döyüş Xürrəmilərin parlaq qələbəsi ilə sona çatdı. Ərəb ordusu çoxlu itki verərək sərkərdələri Əl-Tusini itirdilər. Eyni zamanda Xürrəmilərin 808-ci ildəki üsyanını yatıran Abdulla ibn Malik də məhv edildi.
830-cu ildə Xürrəmilər parlaq qələbə çalaraq Həmədanı tutdular. Həmədanın itirilməsi ərəblər üçün ağır zərbə oldu.
Həmin il ərəb qoşunlarının yeni komandanı təyin olunmuş İbrahim ibn əl-Leysdə Babəkilər tərəfindən məğlub edildilər. Xəlifə bu dəfə Abdullah ibn Tahiri baş komandan təyin etdi. Lakin o, bu vəzifəni icra edə bilmədi: qardaşı Tahir ibn Hüseyn öldükdən sonra irsən ona çatmış Xorasan vilayətinin hakimi vəzifəsini icra etməli oldu. 
Həmin il Məmun, sərkərdəsi Əli ibn Hişamı Azərbaycan, Cibəl və İsfahan hakimi təyin etdi. Lakin yeni hakim nəinki Xürrəmilərlə savaşdı, Babəklə dostluq etməyə başladı. Məmun, Yəmən hakimi Üceyfə ibn Ənbəsəni ona qarşı göndərdi. Babəkə qoşulmağa gedən Əli ələ keçirilib Bağdada göndərildi və qətlə yetirildi.
833-cü ildə Məmunun ölümündən sonra azadlıq hərəkatı yeni qüvvə ilə alovlandı. Nizamülmülkün məlumatına görə üsyan İsfahan, Fars və bütün Kuhistanı bürüdü. Məmun ölərkən qardaşı Mötəsimə, xürrəmilərə qarşı daha amansız olmasını tövsiyə etdi.
Yeni xəlifə 833-cü ildə, Cibəl hakimi İshaq ibn İbrahimə böyük ordu verib Xürrəmilərə qarşı göndərdi. Həmədan yaxınlığındakı döyüşdə Xürrəmilər ilk dəfə məğlub oldular və 60 min nəfər itki verdilər. Onlaradan 14 min nəfər sərkərdə Nəsrin başçılığı ilə Bizansa qaçdı. Babək ərəblərin düşməni Bizans imperatoru Feofillə müttəfiq idi.
Bu qələbədən sonra Mötəsim Bizansla müharibəni dayandırıb bütün ordunu Xürrəmilərə qarşı yönəltdi. Xəlifə Babəkin Zəncanla Ərdəbil arasındakı dağıtdığı qalaları yenidən bərpa etmək üçün əmiri Əbu Səid Məhəmmədi gələcək döyüş bölgələrinə göndərdi. Babək onun ordularını üç dəfə ardı-ardına darmadağın etdi.
Uzaqlarda baş verən hadisələri vaxtlı-vaxtında mərkəzə çatdırmaq üçün rabitə vasitəsi kimi poçt göyərçinlərindən istifadə etməyə başlandı.
835-ci ildə məşhur türk sərkərdəsi Afşin Xidr ibn Kavus Azərbaycanın və bütün ərəb qoşunlarının komandanı təyin edildi.
Ərdəbilə gələn Afşin Babək tərəfindən dağıdılmış qalaların bərpasının sürətləndirilməsini və öz qərargahını Babəkilərə yaxın yerə-Bərzəndə köçürülməsini əmr etdi. Xürrəmi sərkərdəsi Müaviyə Əbu Səid Məhəmmədin dəstəsinin yerləşdiyi qalaya hücum edərək xeyli ərəb əsirini əsir aldı və Bəzz qalasına göndərdi. Öz qoşunlarını yenidən toplayan Əbu Səid. Sindəba adlı yerdə Müaviyənin dəstəsini haqladı. Xürrəmilər məğlub oldular. Bu hadisə Babəkin müttəfiqlərinin ondan uzaqlaşdırdı. Babəkin müttəfiqi olan Məhəmməd ibn Bəis xəyanət edərək xürrəmi sərkərdəsi İsma əl-Kürdini hiylə ilə ələ keçirdi və ona işgəncələr verərək, Babəkin bütün sirrlərini öyrəndi. 
836-cı ildə Xürrəmilərlə ərəblər arasında Həşdadsər dağında ikinci döyüş baş verdi. Ərəb ordusu darmadağın edildi, sərkərdə Buğa döyüş meydanından qaçdı.
Həmin il Xürrəmilərin məşhur sərkərdəsi Tərxan xəyanət yolu ilə aradan götürüldü. Bu Babəkə ağır zərbə oldu.
837-ci ildə Mötəsim, türk sərkərdələrindən Cəfər ibn Dinar əl-Xəyyatı və İtahı Afşinin köməyinə göndərdi.
Ərəblərlə Xürrəmilər arasında son döyüş 837-ci ilin avqustun 26-da Bəzz qalasının ətəklərində baş verdi. Uzun sürən bu döyüşdə Xürrəmilər qəhrəmanlıqla vuruşsalar da özlərindən qat-qat çox olan düşmən qoşununa davam gətirə bilmədilər. Babəkin müttəfiqi Bizans imperatoru Feofilin 100 minlik qoşunu da xürrəmilərə kömək göstərə bilmədi. Babək Afşinin aman təkliflərini də rədd edib təslim olmadı. Xürrəmilər məğlub oldular. Mənbələrin məlumatına görə bu döyüşdə xürrəmilər 80 mindən yuxarı itki verdilər. 7600 nəfər əsir alındı. Babək qardaşı Abdulla ilə qaladan gizli yolla Araza tərəf getdi. Afşinin əmri ilə Bəzz qalası üç gün yandırıldı. Babək Bizansa gedib impertorun köməyi ilə ərəblərə qarşı mübarizəni davam etdirmək istəyirdi. Bu məqsədlə o. qardaşı ilə Arazadan keçib, Arrana gəldi. O yolda keçmiş müttəfiqi erməni Səhl ibn Sumbatla qarşılaşdı. Səhl Afşinin Babəkə qoyduğu mükafatı almaq üçün onu aldadıb öz qalasına apardı və burada onu arxayın edib, Afşinə xəbər verdi. Bəli erməni yenə “dosta sadiqliyini” sübut etdi. Babək əsir alınaraq Samirədə edam edildi. Qardaşı Abdullada Bağdadda edam edildi.
Xürrəmilər hərəkatı məğlub olsada, Xilafəti kökündən sarsıtdı. 20 ildən artıq müddət ərzində babəkilər xilafətin 225 min döyüşçüsünü və xeyli sərkərdəsini məhv etmişdilər. Məhz bu üsyandan sonra xilafət daxilində müstəqilləşmək meylləri gücləndi.
