Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
Feodal münasibətlərinin, şəhərlərin və ticarətin inkişafı XI əsrdə elm və mədəniyyətin çiçəklənməsi üçün əlverilşli şərait yaratdı. XI əsrdə Azərbaycanda ədəbiyyat əsasən iki dildə yaradılırdı. Mənsur Təbrizi, Xətib Təbrizi, Xətibi Urməvi, Xəttat Təbrizi və başqaları ərəbcə yazırdılarsa, QətranTəbrizi, Həmədani kimi sənətkarlar farsca yaradırdılar. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının ən əhəmiyyətli ədəbi simaları Xətib Təbrizi və Qətran Təbrizi olmuşdur.
Xətib Təbrizi: Ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik üzrə görkəmli mütəxəssislərdən biri sayılan Xətib Təbrizinin yaradıcılığında XI əsr Yaxın və Orta Şərq intibahının ən yaxşı cizgiləri toplanmışdır. Xətib Təbrizi şərhlərində gah həssas bir şair, gah geniş və dərin mütaliəli bir tarixçi, gah da ərəb dilinin mürəkkəb mexanizminə bütün incəlikləri ilə birlikdə bələd bir dilçidir.
Əbu Zəkəriyya Yəhya ibn Əli Xətib Təbrizi 1030-cu ildə Təbriz şəhərində anadan olmuşdur. Uşaqlığı, ilk təhsil illəri Təbrizdə keçmişdir. Dahi sənətkar elm və təhsil dalınca şəhər-şəhər gəzmiş, elmin ən dərin qatlarına yiyələnmişdir. 1067-ci ildən onun həyatının yeni dövrü- əsil elmi tədqiqatalr dövrü başlanır. Onun uzun illər davam edən öyrənmə illəri başa çatır və 1067-ci ildə təzəcə açılan Bağdad “Nizamiyyə” mədrəsəsinə ədəbiyyat müəllimi və kitabxana müdiri kimi gedir. Sənətkar ən sanballı əsərlərini də məhz bu illərdə qələmə almışdır. “Həmasənin şərhi”, “Əbu Təmmam divanının şərhi”, “Nitqin islahının düzəlişi” və başqa əsərlərini bu zaman yazmışdır.
Xətib Təbrizi 1109-cu il yanvarın 3-də Bağdadda vəfat etmişdir. Onu “Nizamiyyə” mədrəsəsinin ilk müdiri Əbu İshaq Şirazinin türbəsinin yaxınlığında dəfn etmişlər.
Xətib Təbrizi bütün ömrünü ədəbi tənqidə həsr etdiyindən şeirlə tənqidin qarşılıqlı münasibəti ilə bağlı bir sıra maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Onun “Şeri tənqid etmək onu yazmaqdan çətindir” fikri məşhur olmuşdur. Tənqid etmək deyən o, əsərin fikir və sənət tutumunu açmağı nəzərdə tutur. Alimin şeirləri daha çox nikbin əhval-ruhiyyədə olsa da, şeirlərində Bağdad həyatından, onu əhatə edən alçaqlardan da şikayət etmişdir. Elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə əlaqədar səyahət edə bilməyən şair alçaqlar mühitində uzun müddət qalmaq məcburiyyəti haqqında bir şeirində yazır:
İnsan çox gəzməkdən nəhayət bezər,
Mən bezdim bir yerdə qalmaqdan ancaq.
İraq rəzillərin məskəni olub,
Mənə yoldaş olub hər yetən alçaq.
Qətran Təbrizi: Qətran Təbrizi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində farsca şeirlər yazan ilk istedadlı sənətkar kimi tanınmışdır. Şair 1012-ci ildə Təbriz yaxınlığındakı Şadiabad kəndində anadan olmuşdur. O bir şeirində kəndli ailəsində anadan olduğunu qeyd edir. “Ey şah, mən bir kəndli idim, nadanlığımdan şair oldum, məni şairlikdən kəndliliyə sən qaytardın.”
İlk təhsilini Şadiabadda alan şair Təbrizdə elmin ən incə sirlərinə yiyələnmiş, bir şair kimi isə Gəncədə parlamışdır. Bir müddət Gəncədə qalan şair Təbriz həsrəti ilə Gəncəni tərk edir.
Təbriz xatirimə düşübdür indi,
Sanki ürəyimdə od şölələndi.
Ta ki Təbriz fikri məndə oyandı,
Canımda eləbil odlar qalandı.
Şairin Gəncəyə ikinci gəlişi Şəddadi hökümdarı Əbülxəlil Cəfərin hakimiyyəti illərinə düşür. 1066-cı ilə qədər Əbülxəlil Cəfərin sarayında yaşayır və burada Gəncə şahına 30 mədhiyyə yazmışdır. Şair qoca yaşlarında artıq Təbrizə qayıdır və 1088-ci ildə burada vəfat edir.
Qətran Təbrizinin yaradıcılığı “Divan” adlı lirik şeirlər toplusundan və “Ət-təfasir” adlı fars dilinin izahlı lüğətinə həsr olunmuş elmi əsərdən ibarətdir. Şairin şeirlərində həyat və ölüm, insan və zaman, dünya və onun etibarı barədə söhbətlər açır. Əsasən saraylarda xoş güzəran keçirən, bəxşişlər görən sənətkar bəzən qəlbinin dərinlillərində qövr edən ağrıları gizlədə bilmir. Həmişə üzünə güldüyü, təriflədiyi hakim təbəqəyə yox, mənsub olduğu xalq kütlələrinə üz tutaraq əsil düşüncələrini yazır:
Gəzmə, ey bağrı qan, bu bağda sən bar,
Bu söyüd bağında iki qapı var.
Bağban pusqudadır, əbəs danışma,
Torpaq tək aram ol, yel kimi qaçar.
Qətran Təbrizinin yaradıcılığında mədhiyyəçilik mühüm yer tutur. Naxçıvanda, Gəncədə, Təbrizdə hakimiyyət sürən müxtəlif hökümdarların, saray əyanlarının tərifini verir, Azərbaycan hökümdarlarının dostluq əlaqələrini tərifləyir və onların düşmənə qarşı birgə mübarizələrini tərənnüm edirdi. Şair mədhiyyələrində ara-sıra özündən, insan və həyatdakı düşüncələrindən söz açır, Təbriz zəlzələsinə kədərləndiyini bildirir. Qəsidənin imkanlarından məharətlə istifadə edən sənətkar mədhiyyələrinin giriş hissəsində gözəl təbiət təsvirləri, özünün duyğu və düşüncələrini əks etdirən gözəl sənət inciləri verir. Payızı ən səciyyəvi cizgilərlə əks etdirdiyi aşağıdakı misralarındakı boyalar, poetik vasitələr başqa şeirlərində yeniləri ilə əvəz olunmuş və hər dəfə daha canlı və dolğun işlənmişdir.
Camaat büründü büsbütün xəzə,
Ağaclar üstündən əsdikcə xəzan.
Havalar tutuldu, sular duruldu,
Dünya hiddətləndi, qocaldı cavan.
Qətran Təbrizinin şeirlərində məhəbbət mövzusu da geniş yer tutur. Onun aşiqanə şeirləri, bu şeirlərdəki məhəbbət konsepsiyası şairin əsərlərinin mahiyyətini anlamaq üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ey türk, hardan düşdün Gəncəyə söylə?
Ruhumda bir sevinc oyatdın böylə,
Sərxoş olan dəmdə bir busa verdin,
Ey türk, görüm daim sərxoşluq eylə.
Qətran Təbrizinin poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində humanist şeirin ilk nailiyyətlərindən biridir. Onun irsi Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı inkişaf dövrlərində də müəyyən qədər önəmli izlər buraxmışdır.
