Xaqani Şirvani (dərs 7)

Azərbaycanda İntibah dövrü ədəbiyyatının ilk görkəmli nümayəndəsi dahi Azərbaycan şairi Xaqani Şirvanidir. O, Nizamiyə qədər ədəbiyyata yüksək sənətkarlıq, ictimai-humanist məzmun gətirmişdir. Xaqaninin əsərləri dünya ədəbiyyatının, xüsusilə də intibah dövrü sənətkarlarının ən yüksək yaradıcılıq nümunələri ilə bir sıradadır. O, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk poemanın müəllifi olmuş, çoxəsrlik tarixə malik qəsidə janrını əlçatmaz zirvəyə qaldırmışdır.

Xaqani Şirvani 1126-cı ildə Şamaxı şəhərində hörmətli, lakin yoxsul bir ailədə doğulmuşdur. Şairin babası toxucu, atası dülgər, əmisi və əmisi oğlu həkim və filosof idi. Körpəlikdən əmisinin himayəsində ədəbiyyat, riyaziyyat, fəlsəfə və başqa elmləri öyrənən Xəqani 18 yaşında Şirvanşahlar sarayına daxil olmuşdur. Əvvəlcə saraya daxil olduğuna çox sevinən şair sonradan saraydan canını qurtarmağa çalışmışdır. İraqa və Xorasana səyahət etmək istəyən şair istəyinə nail ola bilmir, yalnız İraqa gedir və Məkkəni ziyarət edir. İki dəfə həbsə düşən sənətkar həbsdə olduğu müddətdə “Həbsiyyə şeirləri” silsiləsini yazır. 25 il ömür sürdüyü və yaxınlarının çoxunu itirdiyi Şamaxıya qayıtmaq istəməyən Xəqani Təbrizə köçür, 1199-cu ildə Təbrizdə vəfat edir.

Xaqaninin zəngin ədəbi irsi 17 min beytlik lirik şeirlər divanından, “Töhfətül-İraqeyn” poemasından və bədii nəsrin gözəl nümunəsi olan 60 məktubdan ibarətdir.

Xaqaninin divanında, ümumiyyətlə yaradıcılığında qəsidə janrı üstün yer tutur. Şərq ədəbiyyatında qəsidə janrının ən görkəmli nümayəndəsi məhz Xaqani Şirvanidir. Şirvaninin qəsidələri arasında ictimai, fəlsəfi şeirlər daha çoxdur. Əsrin narahat, əsəbi həyəcanlarını, yeri-göyü titrədən ürək ağrılarını, fəryadlarını əks etdirən bu qəsidələr müasirliyi ilə seçilir. Xaqaninin bu tipli qəsidələri əsrin başı üzərində şimşək kimi çaxır, ildırım kimi gurlayır. Belə şeirlərdən biri “Mədain xərabələri” adı ilə məşhur olan qəsidədir. İran dövlətinin keçmiş paytaxtı olan Mədain xərabələri şairi dərin, sarsıdıcı, ibrətli düşüncələr aləminə aparır. Şairin nəzərində Mədainin xərabələri ibrət aynasıdır. Təkcə keçmiş üçün, xarabaya çevrilmiş Mədain üçün yox, bəlkə daha çox bu gün üçün, bu günün şahlarından tutmuş adi insanlarına qədər hamı üçün bu ayna qarşısında göz yaşı tökməmək, həyəcanlanmamaq mümkün deyil. İndi xərabəyə çevrilən bu yerlər bir vaxt dünyaya meydan oxumuş, bir çox şahlar astanasında baş əymişlər.

Bir vaxt bu eyvanın astanasını üzlər

Saldıqları nəqş ilə etmişdi nigaristan.

Burda nökər olmuşdur Babil şahi illərlə

Bu qəsrə qulam olmuş bir vaxt şəhi-Türküstan.

Etmiş buradan bir gün şiri-fələkə həmlə

Cürətlə o aslan ki, yonmuşlar onu daşdan.

Zənn eylə o əyyamdır, fikr ilə nəzər sal, gör,

Dərgah haman dərgah, meydan haman meydan.

Xaqani də dövrün bir çox ziyalıları kimi ilk növbədə hökmdarlara təsir etmək, onları qəflət yuxusundan ayıltmaq, Mədaindən ibrət almağa çağırmaq istəmişdir. Zalım hökmdarlara qarşı şair öz şeirlərində xəbərdarlığını bildirmişdir.

Biz ədl sarayıykən zülm ilə xərab olduq,

Zalımlar olan qəsrə gör neyləyəcəkdir dövran?

Udmuş nə qədər, bilsən, zalimləri bu torpaq…

Xaqaninin içtimai-fəlsəfi şeirləri arasında “Şiniyyə qəsidəsi” (“Qəsideyi-şiniyyə”) də mühüm yer tutur. Qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə qurtardığı üçün belə adlandırılan bu şeir insan və onun mənəvi aləmi, həqiqi mahiyyətı, zahiri aldanışları haqqında, çoxcəhətli məzmun və mündəricə baxımından zəngin düşüncələrdən ibarət bir əsərdir. Bu qəsidədə İki insan tipi qarşılaşdırılır. Biri dünyanı dördəlli tutanlar, nəfsə aldananlar, hamıya ağalıq etmək istəyənlər, digəri isə nəfs adlı aslanı it kimi diz çökdürənlər, həm mərdə, həm də namərdə baş əyməyənlərdir. Xaqani özünü ikincilərdən sayır və bununla fəxr edir.

Xaqaninin  həcmcə ən iri, məzmunca ən dolğun əsəri 1156-cı ildə yazdığı “Töhfətül-İraqeyn” poemasıdır. Poema İraqa səyahət zamanı yazıldığı deyilsə də,  səfər xatirələri, səfərnamə adlandırılsa da elə deyildir. Əsər yazılana qədər Xaqani keçirdiyi həyat, müxtəlif məsələr, qarşılaşdığı adamlar haqqında maraqlı fikirlərini əks etdirir. Əsər İraq səfərinə xüsusi yer verildiyi üçün “Töhfətül-İraqeyn” adlandırılır. Əslində isə əsərdə əsas obraz, düşünən, danışan, fikir yürüdən şairin özüdür. Obrazları tanıdan, onları oxucuya təqdim edən də Xaqani özüdür. Poema Şərq poeziyasında əsli-bərabəri olmayan bir poemadır.Poemada şair bəzi siyasət xadimlərini ikiüzlü, qorxaq, oğru adlandırır, özlərini Xəqaniyə tay tutmaq istəyən bu insanlara qarşı qəzəbini bildirir və saflığın rəmzi olan Günəşi öz dostu sayır, heç nədən işığını əsirgəməyən günəşdən inciyir.

Ey kimsədən işıq əsirgəməyən,

Mənə əsirgədin onu bəs nədən?

Dostdan üz çevirmək dosta nə layiq?

Bu sifət görünmüş düşmənə layiq.

Xaqani Şirvani əslən bir oğuz türkü ailəsində doğulmuşdur. “Töhfətül-İraqeyn”də bununla bağlı yazır: “Bir Əcəm türküyəm, dəricə deyən, yalvac tanıyanam, Tanrı istəyən”. Buradakı Əcəm türkü ifadəsi eynilə bugünkü Azərbaycan türkü, azərbaycanlı sözlərinin sinonimi kimi qəbul edilə bilər. Maraqlıdır ki, şair Allah sözü yerinə onun türk qarşılığı kimi Tanrı və peyğəmbər sözünün də qarşılığı olan “yalvac” sözünü işlədir.

Xaqani böyük şair olmaqla bərabər, həm də qüdrətli nasirdir. Onun məktubları XII əsr Azərbaycan bədii nəsrinin qiymətli nümunələrindəndir. Şairin tərcümeyi-halı, dostluq əlaqələri, qohumları haqqında məlumat verən bu məktublar məzmun və sənətkarlıq baxımında şairin şeirlərindən heç də geri qalmır. Onlarda da Xəqani səmimi, ehtiraslıdır, öz qəlbini, düşüncələrini və əsrini əks etdirmək üçün parlaq və rəngarəng bədii boyalardan istifadə etmişdir.

Xaqani  irsinin mühüm bir qismini qəzəllər təşkil edir. Onun qəzəlləri digər əsərlərindən seçilir, belə ki, şair bu janrın bütün tələblərinə riayət edir, məhəbbət motivini ön plana çəkir. Əsasən aşiqanə qəzəllər yazan şair sözarası ictimai motivə də toxunur. Bu dövrdə yazan sənətkarlar kimi Xaqani  qəzəlləri də bütövdür, onlarda nikbinlik duyğusu hiss olunur. Şair eşqi ən ülvi hiss kimi tərənnüm edir və o deyir ki, insan özü aşiq olmayınca eşqin nə olduğunu bilə bilməz. Gözlərinən qan axıtmayan bir kəs eşqi duya bilməz, aşiqə qiymət verə bilməz.

Aşiqlik dünyasına qədəm qoymayan insan,

Ürəyinə gözündən axıtmamışdır al qan.

Hər kəsə ki, vurmayıb qəm oxunu məhəbbət,

O eşqin əhvalını biləcəkdir haradan?

Sevginin mənasını duya bilməz o kəs ki,

Həmnəfəsi olmayıb bir nazəndə mehriban.

Xaqani irsinin tədqiqi ilə ardıcıl şəkildə Qafar Kəndli məşğul olmuş, ölkəmizdə və xaricdə şair haqqında bir sıra samballı məqalələr dərc etdirmişdir. Ümumiyyətlə, Xəqani poeziyası öz dövründən başlayaraq bu günə qədər Şərqin və Azərbaycanın bir çox sənətkarları üçün örnək olmuşdur. Şairin yaradıcılığı Azərbaycan və dünya poeziyasının nadir incilərindəndir.