Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
Tıva Respublikası Rusiya Federasiyasının tərkibində olan muxtar vilayətdir. Bu xalq Altay ailəsinin Türk qrupunun Sibir qoluna aiddir. XX əsrin ortalarına qədər müstəqil olsalar da, sonradan onların Xural adlandırdığı Milli Məclis qərar verdi ki, SSRİ-nin tərkibinə qatılsınlar. Ancaq onlar ümumi olaraq SSRİ-nin tərkibinə qatılmaq əvəzinə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasına daxil olmaq üçün müraciət etdiyindən, SSRİ parçalandıqdan sonra Rusiyanın tərkibində qaldılar. “Xural” tuva türklərinin dilində qurultay deməkdir. Necə ki, Anadolu türklərin dilində “kural” qayda deməkdir, tuva dilində də xural sözü qurmaq felindən düzəlib. Ancaq onlar türk dillərindəki “k” hərfinin yerinə çox vaxt “x” işlədirlər ki, bu da monqolların təsiridir. Tıva Respublikası rusların tərkibində olan digər muxtar vilayət Buryatiya və müstəqil Monqolustan ilə həmsərhəddir. Monqollar türkdilli tuvalara hətta şeir quruluşu baxımından da təsir edib. Tıvada musiqi qruplarından olan “Yat-kha”-nın “Amdy baryp” adlı musiqisi var. “Amdy baryp” Tuva dilindən tərcümədə “İndi gedib” deməkdir. Bu mahnının sözlərinə baxaq:
Fikir versək, 1-ci bənddə ilk 3 misra “a”, 2-ci bənddə isə ilk 3 misra “k” hərfi ilə başlayır. 3-cü misra “x” hərfi ilə başlasa da, “k” hərfinə oxşadığından şeirin quruluş qaydası pozulmur. Qalan sözlər isə iki bənddə də eynidir.
3-cü və 4-ü bəndlərdə isə fərqlənmədə maraqlı əlamət var. 3-cü bəndin 1-ci misrasında deyir: “Kara çokta, doruq çokta”. Yəni, “nə qarğa var, nə də at”. Hərfi tərcüməsi isə belədir: “qarğa yoxdur, at yoxdur”. Qalan 3 misra da “k” hərfi ilə başlayır. 4-cü bənddə isə 1-ci misrada “kara” və “doruq” sözlərinin yeri dəyişir və qalan 3 misra da “doruq” sözünə görə “d” hərfi ilə başlayır.
Maraqlıdır ki, monqol qrupundan olan kalmıklarda da belədir. Kalmıkların xalq musiqisi olan “Ээжин дун” (Ana mahnısı) sözlərinə baxaq:
Киилгян уhаhад суулав
Киилгян уhаhад суув чигн
Килмж,тя ээж,м сангдна
hариhян уhаhад суулав
hариhян уhаhад суув чигн
hарhлсн ээж,м сангднаБуруhан хялясн эрг деернь
Бурhсн моднь няяхлня
Бурhсн моднь няяхл чигн
Буймж,та ээж,м сангдна
Tuva mahnılarının sözlərində olan hal təxminən burada da baş verir. Hər 3 bənddə də 2-ci misranın sözləri 3-cü misrada da deyilir və “чигн” sözü (“hətta” deməkdir) əlavə olunur. 4-cü misralarda isə “qayğıkeş/doğma/qutlu anamı xatırlayıram” deyilir.
Dədə Qorqud dastanının bəzi epizodlarında sözü qopuz çalaraq deyirdilər. İndi isə türk xalqlarının çaldığı saz və dombra alətləri qədim qopuzun növləridir. Kalmıkların bəzi xalq musiqilərini, o cümlədən “Ээжин дун” musiqisini çaldığı alət “калмыцкая домбра” (kalmık dombrası) adlanır.
Göstərdiyimiz musiqilərin linki:
Amdy baryp (tuva türkləri):
Ээжин дун (monqoldilli kalmıklar):
