Türk Xaqları Tarixi- Aranın Anası

Hələ antik dövrdən Qarabağda bir çox şəhərlər yaranmışdır. Onların bəziləri əvvəlcə hərbi məqsəd üçün tikilmiş, bəziləri ticarət yolu üzərində məntəqə rolunu oynamış, bir neçəsi bu və ya digərhökmdarın iqamətgahı olmuş, bəziləri isə sənətkarlıq mərkəzləri kimi meydana gəlmişdir. Lakin elə şəhərlər də olmuşdur ki, yuxarıda göstərdiyimiz bütün əlamətləri özündə birləşdirmişdir. Yəni, o həm iqamətgah, həm hərbi qala, həm ticarət mərkəzi, həm də möhtəşəm sənətkarlıq mərkəzi olmuşdur. Belə şəhərlərdən biri də Bərdə idi. Bərdə haqqında məlumat verən 9-cu əsr ərəb tarixçisi Havqəlonu “Bu ölkənin ən yaxşı şəhəri və Aranın anası” adlandırmışdır. Tarixi qaynaqlara görə Bərdə, Qəbələ şəhərindən sonra Azərbaycanın (Albaniyanın) ikinci paytaxtı olmuşdur. Bu hadisə belə ərz olunur: 5-ci əsrdə Azərbaycanı işğal etmiş İran Sasaniləri və canişinləri üçün Qafqaz Albaniyasında yeni iqamətgah axtarırdılar. Onların axtardığı iqamətgah təhlükəsiz bir yerdə, Zaqafqaziyadan keçən mərkəzi ticarət yollarının üzərində İranla lazımi əlaqə saxlamaq üçün nisbətən əlverişli bir yerdə olmalı idi. Bütün bu tələblərə Bərdə cavab verdiyindən, yuxarıda göstərdiyimiz kimi Sasanilər ölkənin mərkəziniQəbələdən Bərdəyə köçürdülər.7-ci əsrdə yaşamış yerli tarixçi Moisey Kalankatlı göstərir, Bərdə şəhəri Alban hökmdarı Vaçe tərəfindən Sasani hökmdarı Firuzun dövründə (459-484) bina edilmişdir. Fars tarixçisi Həmdullah Qəzvini isə şəhərin tikilmə tarixini daha qədimlərə aparır. Tarixi faktlar göstərir ki, Bərdənin ən çiçəklənən vaxtı 9-12-ci əsrlər olmuşdur. Bu dövrdə Bərdə Azərbaycanın nəinki inzibati və dini, həm bu dövrdə bütün Azərbaycanın iqtisadi mərkəzinə çevrilmişdir.Hazırda Bərdə şəhərində cəmi 2 ədəd yerüstü abidə mövcuddur. Onlardan biri yerli əhali arasında Nüşabə qülləsi adlanan abidədir. Nəzərə almaq lazımdır ki, öz dövrünün gözəl memarlıq əsəri olan bu abidə heç də Nüşabə tərəfindən tikilməmişdir. Hər şeydən əvvəl Nüşabənin bir şəxsiyyət kimi mövcud olub-olmaması elmi cəhətdən hələ məlum deyildir. Digər tərəfdən isə həmin abidədəki yazı onun 13-cü əsrdə inşa edildiyini sübut edir. Bu abidə iki mərtəbə olub, birinci mərtəbəsindən silah anbarı kimi istifadə edilmişdir. Onun şirli kərpiclərlə bəzədilmiş ikinci mərtəbəsi isə elə tikilmişdir ki, bütün istiqamətlərdə orada “Allah” kəlməsi oxunur. Bərdədə mövcud olan abidə yerli əhali arasında “İmamzadə” adlanan məscid kompleksidir. 18-ci əsrdə tikilmiş bu abidə də müsəlman memarlıqüslubunun bir çox incilərini özündə birləşdirmişdir. Qeyd etməliyik ki, yerli əhali orada imam övladı dəfn olunub deyə həmin abidəni dini ibadətgaha çevirmişlər. Qalan yerüstü abidələr məhv edilmişdir. 14-cü əsrdə ölkənin paytaxtı Gəncə şəhərinə köçürüldükdən sonra Bərdə öz inzibati və siyasi əhəmiyyətini tədricən itirsə də, yenə də mühüm bir ticarət və sənətkarlıq mərkəzi olaraq qalır.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Nərmin Müşfiqzadə