Türk Xalqları Tarixi- Türkmənçay Müqaviləsi

Azərbaycan torpaqlarını yad dövlətlər arasında bölünməsini rəsmiləşdirən Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından 190 il keçib.
Araz gəldi yan axdı Dibindən min can axdı Vətən sarı baxanda Ürəyimdən qan axdı.
1826-cı ilin oktyabrında rus qoşunlarının Şamxor yaxınlığındakı İran ordusunu məğlub etməsi ilə iki ölkə arasında müharibənin taleyi,demək olar ki, həll edilmişdi.Ona görədə 1827 ci ilin əvvəllərindən İran-Rusiya sülh danışıqları başlanmışdı.
Artıq 1827 ci il mayın 24-də Cəlaloğlu yanındakı düşərgədə Rus komandanlığı danışıq aparmaq üçün tam hazır idi.1827 ci ilin 20-25 iyul tarixindəki Qaraziədin danışıqlarında Qriboyedov İran məmurlarının təxəyyülünə təsir göstərmək fikri ilə bildirdiki,biz irəli gedib Azərbaycana sahib olaraq bu geniş vilayətin müstəqilliyini təmin edəcəyik.
İran tərəf Rusların ağır şərtləri ilə razılaşmır,hər vasitə ilə danışıqları uzadırdı.Nəticədə Paskeviç sülh sazişinin imzalanmasını sürətləndirmək məqsədilə müharibənin davam etdirilməsi qərarına gəlir və Ruslar Arazı keçirlər. İrəvan və Təbrizin süqutundan sonra sülh danışıqları yenidən davam etdirilməsi qərara alınır. Abbas Mirzə belə bir təkliflə Paskeviçə müraciət edir. İngilis diplomatları da danışıqların başlanmasına çalışır. Danışıqlar barədə razılıq olsa da, ingilislərin vasitəçiliyi ləğv olunur.
1827-ci il noyabr-1828-ci il yanvar Dehkarqan danışıqlarında Rusiya tərəfdə rəsmi səlahiyyətli İ.F.Paskeviç və A.M.Obrezkov, redaktor A.S.Qriboyedov , redaktor köməkçiləri A.K.Amburger, N.D.Kiselyov , tərcüməçilər Q.M.Vlanqali (fransız dili) və A.A.Bakıxanov (fars dili), İran tərəfdən Abbas Mirzə, qaimməqam Mirzə Əbül Qasım, vəliəhdin stats katibi Mirzə Məhəmməd Əli, Təbrizin hərbi qubernatoru Fətəli xan və tərcüməçisi Mirzə Məsud iştirak edirdi. Dehkarqan danışıqlarında əsas yeri səlahiyətli nümayəndələri görüşü tuturdu, bununla birgə ümumi konfranslar, söhbətlər və bu kimi üsullardan istifadə olunurdu. 1827-ci il 6 noyabr başlanan danışıqlar təzminat məsələsi üzrə bəzi ciddi narazılıqlar görə yanvarın 7-də sonladırıldı.Dehkarqan danışıqlarında noyabrın 10-dakı iclasda Abbas Mirzə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını güzəştə getdi.Noyabrın 11-də isə talış xanlığınıda güzəştə gedildi və Qacarların Rusiyaya ödəyəcəyi təzminat dəqiqləşdirildi. Dehkarqanda danışıqlar kəsildikdən sonra Ruslar hərbi əməliyyatlara başladılar. 1828-ci il yanvarın 15-də Urmiya, sonlarında isə Ərdəbil və Miyanə tutuldu. Sülh danışıqları bərpa edildi.Fevralın 9-da sonuncu konfrans keçirildi. Fevralın 9-dan 10-na keçən gecə saat 24:00-da Abbas Mirzənin münəccimi tərəfindən müəyyən edilmiş vaxtda sülh müqaviləsi imzalandı.Saat 12-də imzalanmasında belə düşünülür ki, sənədi İran tərəfindən imzalayan Abbas Mirzənin münəccimləri müəyyən edib ki,ulduzlar məhz o saatda şahzadə üçün uğur vəd edir.(Məğlubiyyət müqaviləsinə imza atsada uğur qazanmağı hələ də düşündüyü nəticəsinə varmaq olar.)Sənədə əvvəlcə Rus generalı İvan Paskeviç,sonra isə Abbas Mirzə qol çəkib. Rus torpaqlarından 101 yaylım atəş açılıb. Sənəd imzalanandan dərhal sonra Aleksandr Qriboyedov müqavilənin məzmunun Peterburqa aparıb və martın 14-də müqavilə təntənli şəkildə imperator I Nikolaya təqdim edib. Həmin axşam Peterburqdakı qaladan atılan top atəşləri ilə İranla sülh bağlandığı xəbəri verilib. Müqavilədən sonra qaliblər mükafatlandırıldı.
Türkmənçay müqaviləsi preambula və 16 maddədən ibarət idi.Türkmənçay müqaviləsinin preambulasında sülhün zərurətindən və onu imzalayanların (İ.Paskeviç, A.Obrezkov və Abbas Mirzə) səlahiyyətindən bəhs olunurdu.
1.Əbədi zamanadək sülh elan olunurdu 2.Gülüstan müqaviləsinin qüvvədən düşdüyü və onun Türkmənçay müqaviləsilə əvəz olunduğu bildirilirdi. 3.İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının Rusiyaya ilhaqı təsdiqlənirdi. Çar hökuməti bu tarixi Azərbaycan torpaqlarının ilhaqından sonra I Nikolayın 1828-ci il 21 mart tarixli fərmanı ilə onların əsasında Erməni vilayəti yaradıldı. Çavçavadze həmin vilayətə rəis təyin edildi. Beləliklə, tarixi Azərbaycan torpaqlarında “Erməni vilayəti” yaradılmış, gürcü isə ona rəis təyin edilmişdir. Bu sənəd Rusiya imperiyası qanunlarının tam külliyyatında nəşr edilmişdir.Erməni vilayəti adlandırılan qurum 1833 cu ildə gerbi yaranmış, 1840-cı ildə ləğv edilmişdir. 1849- cu ildə keçmiş İrəvan və Naxçıvan əraziləri əsasında İrəvan quberniyası təşkil olunmuşdu. 4.Sərhədlər göstərilirdi. 5.İran müəyyən etdiyi sərhəd xətti ilə Qafqaz sıra dağları və Xəzər dənizi arasında yerləşən bütün torpaqların Rusiyaya məxsus olduğunu tanıyırdı. 6.Təzminatın miqdarını (iyirmi milyon gümüş manat) müəyyən edir.Bu maddə tərəflər arasındakı münasibətlərdə gərginlik yaradan məsələlərdən olmuşdu. 7.Abbas Mirzənin vəliəhd kimi tanınması rəsmən etiraf olunurdu. Abbas Mirzənin 1833-cü ildə vəfat etməsilə bu maddə qüvvədən endi.8. Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ yalnız Rusiyaya məxsus olurdu. Bu maddə rəsmən 1921-ci il RSFSR-İran müqaviləsinin 11 maddəsilə ləğv edilmiş, İranın Xəzər dənizində öz bayrağı altında üzmək hüququ təsbit olunmuşdu. 9.İranda Rusiyanın daimi diplomatik missiyasının təsis edilməsini nəzərdə tuturdu. 10.Ticarət konsulluqları açılması və b. məsələlərdən bəhs edirdi. Türkmənçay müqaviləsindən sonra Rus-İran ticarət münasibətində ciddi dəyişikliklər baş vermişdi. Bu maddəyə uyğun olaraq Təbriz, Rəşt və Astrabadda Rusiyanın üç baş konsulluğu açılmış, sonralar sayı artırılmışdı. 11.Qarşılıqlı surətdə təbəələrin bütün tələbləri və müharibə ilə dayandırılmış işlərin bərpası tənzimlənirdi. 12.Arazın hər iki tərəfində tərpənməz əmlaka malik olan təbəələrə onların satılması üçün üç il vaxt verilmişdi. 13. Hərbi əsirlərdən 14.Azərbaycanın bütün əhalisi və məmurlarına bağışlanmağa əta olunduğundan, ailələri ilə birgə İrandan Rusiyaya keçmələrindən və s. bəhs olunurdu.15.Şimal Azərbaycanda yerləşən əhalinin istədikləri təqdirdə Rusiyaya köçə biləcəkləri və bunlara əlverişli şərait yaradılacağı ifadə edilmişdir.Bu maddədə adları çəkilməsədə Erməni ailələrin Şimal Azərbaycan ərazisinə yerləşdirilməsinə imkan verilmişdir.16.Bu müqavilənin Rusiya imperatoru və İran şahı tərəfindən imzalanması və tezlikcə hər yerdə bilinməsi qərara alınmışdır. Müqavilənin 12,14 və 15-ci maddələri Qriboyedov tərəfindən hazırlanmışdır.Müqavilədən əvvəl İrəvan və Naxçıvanda az sayda erməni yaşayırkən,müqavilədən sonra bölgənin etnik tərkibi ermənilərin xeyrinə dəyişir.
Türkmənçay müqaviləsi rəsmən RSFSR və İran arasında 1921-ci ildə bağlanmış müqavilə ilə qüvvədən salınmışdı. Yeni müqavilə imzalanarkən yenidən tarixi ədalətsizliyə yol verilmişdir. Gülüstan və Türkmənçaydan sonra bu müqavilə də Azərbaycanın bölüşdürülməsini təsdiq etdi.
Bu müqaviləni təsirli edən tərəflərdən birisi, üzərində müqavilə imzalanan Azərbaycan Türklərinin müqavilədə heç bir söz haqqı olmamasıdır. Iran və Rusiya bir millətin taleyi ilə oynamış, Azərbaycan türkləri və vətənlərini ikiyə bölünmüşdürlər.Bu gün hələ bu problem bütün qarmaqarışıqlığı ilə davam etməkdədir. 8 milyon Şimal Azərbaycan Türkü ,1991-də Sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra öz müstəqilliklərini elan etmiş,amma 30 milyon Türk isə Türkmənçay müqaviləsinə görə İran ərazisində yaşamaya məcbur olur,Fars hakimliyi altında bir çox haqlarından məhrum olaraq yaşamaya çalışırlar.
Qəribəm bu vətəndə, Gözüm yoldan ötəndə, Qəriblik yaman olur, Baş yastığa yetəndə.
Sözsuzki müqaviləyə görə ən böyük problem Rusların xristian müttəfiqi olan Erməniləri Azərbaycan ərazisinə köçürtmələri olmuşdur.Ermənilərdə Rusların onlara olan güvənini boşa çıxarmayıb əllərindən gələni etmişlər və etməyə davam edirlər.1905-1907,1918,1948-1952 ,1988,1990 ,1992 ci illərdə və.s bir çox dəfə Ermənilər Türklərə qarşı təcavüzkar siyasət yürütmüşlər.Bugün də Ermenistan tarixdə Türk olan torpaqları öz vətəni kimi qəbul etməsi bir yana yurdumuzun 20 faiz torpaqlarınıda isğal etmiş ,bunun nəticəsində minlərlə insan qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Türkmənçay müqaviləsi ilə təməlləri atılan Ermənistan bugün də qonşuluğumuzda problem olmağa davam etməkdədir.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Ülfər Məmmədli