Türk Xalqları Tarixi- Monqolların Yürüşü və İqtisadi Dağıntılar

13-cu əsrin əvvəllərində, 1206-ci ildə Mərkəzi Asiyada Çingiz xanın rəhbərliyi altında Monqol dövləti yarandı. Monqollar tez bir zamanda çox geniş ərazidə yayılmağa başladılar. Monqol yürüşü ərəfəsində Azərbaycanda zəifləmiş Eldənizlər və Şirvanşahlar dövlətləri mövcud idi. Marağada isə Rəvvadilər Ağsunquri nəsli (1108-1227) hakimiyyətdə olmuşdur.Monqolların yürüşləri haqqında bir çox tarixçilərin əsərlərində məlumat verilmişdir. Bu müəlliflərdən biri də İbn Əl -Əsir olub . Müəllifin “Əl-Kamil Fi-T-Tarix” əsərində bu yürüşlər haqqında məlumatlar öz geniş şərhini tapmışdır.Əsərin tariximiz üçün ən dəyərli və vacib hissəsi müəllifin şahidi olduğu hadisələr ,elecə də Monqolların istilasi vəəsarəti , Xarəzmşah Cəllalədinin yürüşü və s.barədə məlumatlarıdır.Tatarların İslam ölkəsinə qarşı çıxışı haqqında:Bu hadisə çox ağır və iyrənc olduğu üçün mən bir neçə il bunu yazmaqdan çəkindim.İslam və müsəlmanların ölüm xəbərini kim asanlıqla yaza bilər və kim sakitcəsinə söyləyə bilər? Kaş anam məni doğmamış olaydı, yaxud mən bu hadisədən əvvəl ölmüş və tamamilə unudulmuş olaydım.O dövrdə baş verən bu dəhşətli hadisələri bu sözlərlə ifadə etmişdir məhz [3, səh 154].
İndi isə Monqolların yürüşünü təsvir edək,ilk öncə Çingiz xanın qoşunları 1221-ci ildə Şimali Çini,1215-ci ildə Pekin və Şərqi Türküstanı,1219-cu ildə Xarəzmi tutdu.Xorasan və İraqı-əcəmi qarət edən Monqol qoşunu Cəbə və Subutayın başçılığı ilə 1220-ci ildə Azərbaycana ilk yürüş etdi.Monqollarin l yürüşü: 1220-1223-cu illəri əhatə etməklə, kəşfiyyat xarakteri daşıyır idi. Bu yürüşə 30 minlik qoşunla malik olan Çingiz xanın sərkərdələrindən Xəbər və Subutay başçılıq etmişdir.Tarixçi İbn Əl-Əsir yazırdı: “Monqollar Azərbaycana və Aran vilayətlərinə gəlib, 1ildən az müddətdə onları misli görünməmiş surətdə dağıtdılar, əhalisinin çoxunu qırdılar.Dərbənd və Şirvana gedərək o tərəfdəki şəhərləri aldılar və oranın padşah yaşayan qaladan başqa heç bir yeri salamat qalmamışdır” [1, səh 94]. Bunu qeyd edim ki, xalqımız Monqol basqınlarına qarşı əlbəttə mübarizə aparmışdır.Mənbələrdə qeyd olunur ki, hökmdar Atabəy Özbək qaçıb gizlənir belə, ayrı-ayrı şəhərlərin və vilayətlərin əhalisi silahlanaraq Monqol işğalçılarına qarşı mübarizə aparmışlar.Hətta 1221-ci ildə Təbrizə 3 dəfədən artıq basqın etmişlər, lakin əhalinin ciddi müqaviməti nəticəsində bax almaqla kifayətləndilər.Monqollara tabe olmayan Marağa şəhərini isə mühasirəyə alıb, ələ keçirərək əhalisini qırırlar.Ele 1221-ci ildə Sərabı tutub qarət etdikdən sonra, Ərdəbil şəhərinin böyük hissəsini dağıtmışdılar.Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, Monqollar hətta hamilə qadınların qadınlarını yarıb öldürürdülər.Ərəb muəlif İbn -Əl -Əsirin yazdığına görə”şəhərin əhalisinin kökünü kəsdilər”.Aranin anası Gəncəyə də yürüş etdilər, lakin şəhər əhalisinin çoxluğu, gürcülərlə savaşda mərdliyini görüb şəhərə yaxın gedə bilmədilər.Sonra Şamaxı şəhərini mühasirəyə aldılar.Mənbələrdə qeyd olunur ki, Şamaxı əhalisi demişdir:”qilinca sarılmaq lazımdır.Bizə qılıncdan başqa qurtuluş yoxdur, səbr etmək və şərəflə ölmək hər şeydən yaxşıdır”[1, səh 95].Burdan da görünür ki, xalqımız hər zaman xarici işğalçılara qarşı mübarizə aparmışdır.Buna baxmayaraq Monqol işğalçıları şəhəri dağıdır, əhalisinin kökünü kəsir.1223-cü ildə rusları məğlub edən Monqol sərkərdələri Bulqar türklərinə məğlub olub öz vətənlərinə qayıtdılar.Bunu qeyd edim ki,1-ci yürüş kəşfiyyat xarakteri daşısada , Azərbaycan ərazisində kənd təsərrüfatına, sənətkarliga,ticarətə,şəhər həyatına ,ümumən iqtisadiyyata və mədəniyyətə böyük ziyan vurdu və ölkəmizin müdafiə qüdrətini zəiflətdi.Hələözünəgələ bilməyən xalqımız Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin qarətçi qoşunu ilə üzləşməli oldu.Xarezmşah Cəlaləddin ilk əvvəl Marağa şəhərini tutur və oranı təmir etməyə başlayır.Tarixi qaynaqların yazdığı məlumata görə bu şəhər onun xoşuna gəlmir axır[2, səh 275] .Bu zaman Atabəy Özbək qorxub Təbrizdən Gəncəyə qaçmışdır.Cəllalədin dəTəbrizə yürüş edib,5gün mühasirəsində saxlamışdır.Bu zaman qızğın savaş xəyanət nəticəsində şəhəri ala bilmişdi.Cəllalədinin ağalığı cəmi 6il çəkdi.Sonra Cəllalədin Gəncə şəhərini dəələ keçirib, buranı özünə iqamətgah etmişdir.Onun zamanında əhalidən xərac vergisi 2-3qat artıq yığılırdı.Məhz belə ağır şəraitdə 1225-ci ildə Atabəylər dövləti də süquta uğramışdır.Xarəzimşah Cəllalədin ağır şeyləri əhalinin ayağa qalxmasına səbəb olur.1231-ci ildə Gəncə şəhərində usta Benderin başçılığı ilə üsyan olur, Cəllaledin sarayı dağıdılır, məmurları qılıncdan keçirildi.Açıq döyüş zamanı düşmən atlilarışəhərəgirib divan tutdular.Ustanın nəticəsində Bəndərvə tərəfdarları öldürüldü.Bunu qeyd edim ki, xalqımız hər zaman ki kimi xarici işğalçılara qarşı mübarizə aparmışdır.İndi isə Monqolların 2-ci yürüşünü təsvir edim:Bu yürüş (1231-1239)bu illəri əhatə edir.Bu yürüşə Comagun Milyon başçılıq etmişdir. Yürüş zamanı Marağa və Təbriz şəhərləri işğalçıların ilk hədəfi olur.1235-ci ildə Gəncə işğal olundu.1239-cu ildə isə Dərbənd tutulur.Beləliklə Azərbaycanın Monqollar tərəfindən işğalı başa çatır.Məhz Azərbaycan 1256-ci ilə kimi Ali Mongol xaqanlığı tərəfindən idarə olunmuşdur.
2-ci yürüş haqqındada tarixi qaynaqlarda məlumatlar öz geniş şərhini tapmışdır.Məsələn:Gəncə şəhərinin alındığı ildə 34yaşlı Gəncəli Kirakos yazır:”Birdən birə tatar qoşunları şəhərə basqın etdilər.Onlar şəhəri hər tərəfdən mühasirəyə aldılar, onlar döyüşə başladıqda çoxlu maşınlardan istifadə etmişlər.Her şeydən əvvəl şəhər ətrafındakı üzümlükləri məhv edildi..Əhali şəhərin düşmənin əlinəkeçdiyini gördükdə ,hər kəs öz evinə qapanıb özləri ilə birlikdə evlərini yandırırdılar ki, düşmən əlinə keçməsin[2, səh276]. Ümumi 2-ci yürüşün nəticəsində də qeyd etsəm bunu deməliyəm ki, 1-ci yürüş kimi Azərbaycan şəhər və vilayətlərinə çox ağır zərbəvurulmuş oldu, təbii ki , bu zərbələr bir baş iqtisadi və mədəni həyatın zəifləməsinə səbəb olmuşdur.Monqollarin Sonuncu yəni 3-cu yürüşü: Belə ki, Böyük Monqol xaqanlarından olan Hülakü xan qardaşı Minkə xan tərəfindən yürüşə yolluyur.Bu dəfə məqsəd :1)Orta şərq ölkələrində möhkəmlənmək 2) Monqol istilasını başa çatdırmaq . Yürüşə yola düşən Hülakü xan ilk öncə 1256-ci ildə Azərbaycana və Aranı ələ keçirdi.1258-ci ildə isə Bağdadi elə keçirərək Abbası xilafətinin varlığına son qoyur.Əgər yürüşün nəticəsin təsvir etsəm ilk əvvəl Amudərya çayından Aralıq dənizə,İran körfəzindən Dərbəndədək ərazini öz hakimiyyəti altında birləşdirən Hülakü xan beşinci Monqol Ulusu yəni , Hülakulər dövlətinin əsasını qoydu.Məhz bu dövlətin əsas mərkəzi də Azərbaycan oldu. Beləliklə Monqolların Azərbaycana 3-cü yürüşü başa çatır, nəticədə beşinci Monqol Ulusu olan Hülakulər yaranır .
İndi isə tarixi qaynaqlarda Monqol yürüşlərinin ümumi məramını təsvir edim: Belə ki, Monqol savaş təcrübəsini hər kəsdən yaxşı bilən Fəzlullah Rəsiddədin yazırdı:”Əgər şəhər müqavimətgosterirdisə, o zaman şəhəri tutduqdan sonra Çingizin sərkərdələri hər şeydən əvvəl, şəhəri yamgalamaq və dəyərli əşyaları aparmaq işğalçılara asan olsun deyə , əhalini5-10 günlüyünə qovub çölə çıxartdılar. Şəhərin talanı başa çatdıqdan sonra çölə buraxılmış şəhərlərə cəza verilirdi.Əvvəlcə hərbi (qulluq)adamları öldürüldü, ailələri qul edildi.Sonra bacarıqlı şəxslər seçilib, Monqol zadaganları arasında bölüşdürülüb. Sağlam gəncləri ağır işlərdə işlədir, qız və gəlinləri kəniz edirdilər.” Əgər burdan nəticəçıxartsam deməliyəm ki, bu yürüşlər nəticəsində dünyanın bütün varının yaradıcısı olan insan oğlu dəyərsiz , gərəksiz , sayılmaz bir varlığa çevrilmişdir.Elə nəzərdə tutulan bu hadisələr məhz kütləvi qırğın üçün bir körpü vasitəsi olunmuşdur.Əslində qeyd edim ki, tarixdə bu cür qırğınlar və basqınlar çox olmuşdur, lakin Monqol basqınları kimi sistemli şəkildə olmamışdır.Bunu belə sübut edə bilərəm ki, beşinci Monqol Ulusunun yaradılması uğrunda gedən mübarizə məhz bir başa musəlmanlara qarşı açıq-aşkar amansız bir siyasət idi”Hətta Avropa xaçlılarınım Hülakü xanı təbii müttəfiq sayması onun Yaxın və Orta Şərqdə törətdiyi qanlı işləri “sarı xaç yürüşü” adlandırması heç də təsadüfi deyildir.[2, səh 281]. Beləliklə Monqol basqınları zamanı həqiqətən də xalqımız çox gərgin dövr keçirmişdir, eləcə dəəhaliyə divan tutulması, qula çevrilməsi, müxtəlif növ işlərdə işlədilməsi, iqtisadi və mədəni həyatın zəiflədi bunu bir daha sübut edir.

Ədəbiyyat :
1. Abdullayev M. Azərbaycan tarixi. Bakı. BDU nəşriyyatı. 2014, səh380
2. Əliyarlı S. Azərbaycan tarixi. Bakı. Çıraq. 2009, səh872
3.Əliyarlı S. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı. Çıraq. 2007, səh395

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Lamiyə İlyasova