Türk Xalqları Tarixi- Kürəçay Müqaviləsi

Bildiyimiz kimi Gəncə xanlığının işğalından sonra çarizm Qarabağ xanlığına təyziqi gücləndirir. Hələ Gəncənin işğalından az sonra Sisiyanov Qarabağ , Şəki və Şirvan xanlıqlarından Rusiya himayəsinə keçməyi tələb etmişdir. XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığının daxili vəziyyəti o qədər də yaxşı deyildi.Ağa Məhəmməd şahın hücumlarından sonra əhali var – yoxdan çıxmış,məhsul qıtlığı yaranmışdı və xanlığın müdafiə qüdrəti də zəifləmişdi. Rusiya və İran üçün xanlığın strateji mövqeyinin böyük əhəmiyyəti vardı. Şuşa şəhəri iranlılar üçün Cənubi Qafqazın açarı, ruslar üçün isə İranın qapısı hesab olunurdu. Ona görə də bu iki dövlətin xanlığı ələ keçirmək üçün bütün hərbi ,siyasi , diplomatik vasitələrdən istifadə edəcəkləri şübhəsiz idi.Əgər İran xanlıqda öz mövqeyini möhkəmləndirsə bütün Cənubi Qafqazı öz təsir dairəsində saxlamaq imkanı əldə edəcəkdi və rusları burdan qovub çıxarmaq üçün şans yaranacaqdı. Yox, əgər Rusiyanın əlinə keçərsə nəinki Arazdan şimaldakı xanlıqlar , həm də İran üçün də təhlükə yaranacaqdı.İran bundan ehtiyyat edib hətta İbrahim xanın yanına elçi göndərib yazmışdır : “Allah rızasına namusi – islamı mənzur edib, hər nə təvəqqeyi var məndən etsin, yerinə yetirim.Urus padşahına itaət etməsin. Şuşa qalası ki toxunulmazdır və qaleyi Xudafərin İrana giriş qapısıdır, Urus dövlətinə verib Rusiya qoşunlarının daxili şəhər qalası etməsin” ( Mir Mehdi Xəzanı ,s.167.) . Gətirilmiş suratdanda aydın oldu ki , İran İbrahim xana müraciət edirdi ki , Şuşa qalasını Rusiya verməsin, lakin xandan qaneedici cavab ala bilmir . Çünki Gəncə faciəsi göz önündə idi .Hətta Fətəli şah bu işlərə mane olmaq üçün Əbülfət xanı 1805-ci ildə 5 minlik qoşunla Qarabağa göndərir.Lakin İbrahim xan həmin qoşunları məğlub edərək , Arazın o tayına keçirməyə nail olur . Əbülfət xana isə Qarabağ torpağına girməyi qadağan edir, lakin o Dizaq mahalının Tuğ kəndində olan İbrahim və Məhəmmədhəsən xanın qoşunları tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldi.Bu hadisədən sonra Fətəli şah qulluğunda duran 3 xanı Qarabağa göndərir və bütün Qarabağ mahalını və şah xəzinəsinə çatmalı olan mədaxil ilə birlikdə əbədi olaraq İbrahim xanın nəslinə verəcək, övladlarından iki nəfəri də Şuşa qalasına İbrahim xanın yanına girov gindərəcəkdı.Bunun qarşılığında isə Tiflis və Gəncə yolu üstündə önəmli yer tutan Əsgərin qalası İran qoşununa təhvil verilməli idi.İbrahim xan isə onun məktubunu cavabsız buraxır. Əslində bu dövrdə xanlıqların yeritdiyi siyasəti tarixçimiz Mahmud İsmayılov belə şərh etmişdir:”Beynəlxalq şəraitin gərginləşdiyi bir şəraitdə qonşu xanlıqların ərazisini tutmaqla ölkəni həmin xanlıq ətrafında birləşdirmək cəhdlərinin  baş tutmadığını görən xanlar , öz hakimiyyətlərini saxlamaq naminə xarici dövlətlərin nümayəndəsinə meyil göstərir, hərbi – siyasi vəziyyət və qüvvələr nisbəti dəyişdikcə bu meyil də dəyişir”.Mahmud İsmayılov fikrində də gördüyümüz kimi İbrahim xandan o dövrünü siyasətinə uyğun olaraq Rusiya ilə müqavilə bağlamaq qərarına gəlib.
Beləliklə , Qarabağ xanı İbrahim xanla Rusiya arasında ikitərəfli müqavilə olan Kürəkçay müqaviləsi imzalandı ki, bu müqavilə 11 maddədən ibarət olub.Müqavilənin məğzini belə ifadə edim ki, Qarabağ xanı Rusiya çarının vassalı olmağa razılıq verir, müstəqil siyasət hüququndan məhz çarın xeyrinə imtina edir , çar xəzinəsinə hər il 8 min çevron bac verməyi üzərinə götürür, daxili idarəetmə isə xanın öhdəsində qalır.Bununla yanaşı Lisanevic başda olmaqla 500 rus əsgəri Qalaya bitişik Xanbağı adlanan yerdə yerləşdirilməli idi. Bele ki, bu müqavilə Qarabağ xanlığının ləğvinə kimi qüvvədə olmuşdur.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Lamiə İlyasova