Türk Xalqları Tarixi- Güney Azərbaycan

❝İllərdir yükdür bizə, aman ayrılıq
Doğurdan da hər dərddən olur yaman ayrılıq… ❞

Güney Azərbaycan…Yalnız Azərbaycanın yox bütövlükdə Türk dünyasının ən böyük yaralarından biri…
Türkdilli xalqların əsas hissəsi Güney Azərbaycanda məskunlaşmaqdadır. İranın tabeçiliyində olan Güney Azərbaycan türkləri, müxtəlif basqılara məruz qalmalarına baxmayaraq öz dil və mədəniyyətlərinə bağlılıqlarını əsla itirməmişlər. Burada isə “milli şüur” anlayışı işə düşür. Milli şüur bir millətin özünü duyması və bilməsidir. Həm duyğuya, həm də düşüncəyə dayanan milli şüur bir millətin mənəvi qüvvələrindən ən önəmlisidir. İnsan bədənində ağciyər, qaraciyər, ürək və beyin necə 4 mühüm orqandırsa, bir millətin də ordu, hürriyyət, dil və milli şüuru ən böyük 4 qalasıdır. Böyük fikir adamı Hüseyn Nihal Atsız deyir ki, bir millət ordusunu itirə bilər, azadlığını da itirə bilər. Lakin dilini saxladıqca o millət yaşayır deməkdir. Dilini itirən millət ölmüş millətdir. Milli şüur bir işıqdır. Yurdu aydınladar… Milli şüur bir millətin yaşama iradəsi, həyat qaynağı və ən böyük silahıdır…
Ümumiyyətlə Azərbaycanın güneyində gedən azadlıq hərəkatının yüksəlişində ana dilinin mühüm əhəmiyyəti var idi. Prof.dr. Qulamrza Səbri Təbrizi deyir ki, uşaqlıqda yadıma gəlir ki, məktəbdə bizi altı yaşından fars dilində yazmağa məcbur edirdilər. Danışa bilməyəndə cərimələyir, “eşşək” adı verməklə hədələyirdilər. Təzyiq o həddə gəlib çatmışdı ki, Rza şahın zamanında adam özünə “türk” deməyə utanırdı. Bu “utanma” Azərbaycan Demokrat Firqəsinin gəlişi ilə son yetdi. Azərbaycan xalqı qürurla öz dilində məktəblərə başladı. Tehran hökuməti isə bütün vasitələrlə bu hərəkatın qarşısını almağa çalışırdı. Hətta onların tapşırığı ilə mollalar məscidlərdə öz söhbətlərində türk məktəblərində oxumağın İslama zidd olduğunu təbliğ edirdilər. Qulamrza Səbri əlavə edir ki, atam türkcə məktəb açılanda iki ay sonra evə gəlib müctəhidin, türk məktəblərinə gedənlərin üzünə Hz.Əlinin qılınc çəkdiyini, türk dilinin İslama qarşı olduğunu söylədiyini bildirirdi.
Milli hökumət yıxılan zaman türk dilində yazılan kitablar meydanda yandırıldı. Düşmən yaxşı bilirdi ki, ana dilində məktəblərin açılması azadlıq hərəkatının güclənməsinə, hətta Azərbaycanın müstəqilliyinə aparacaq. Elə bu səbəbdən 1946-cı ildən sonra insanları “pantürkist” damğasıyla sürgünə yollamağa başladılar.

❝..Urmu gölü can verir
Məclis onun qətlinə fərman verir!
And ola Səttarxana,
Od vurarıq İrana!…❞

Bu vəziyyət 1950-ci ilə qədər davam etdi. Şəhriyarın ana dilində yazmağa başlaması da bu dövrə təsadüf edir. Buna rəğmən “Heydərbabaya salam”ı, Sabirin “Hophopnamə”sini, “Kitabi Dədə Qorqud”u oxumaq cinayət hesab olunurdu.
Yetmişinci illərdə siyasi təzyiq bir qədər azalanda Səməd Behrəngi kimi ziyalılar türk dilini kənd uşaqlarına öyrətməyə çalışırdılar. İranda inqilabın qələbəsindən bir ay sonra “Təbriz Şairləri və Yazıçılar cəmiyyəti” fəaliyyətə başladı. Cəmiyyətin mətbu orqanı “Ülkər” dərgisində çap olunan materiallardan aydın olur ki, onların dəstəyi ilə ana dilli kitablar çap olunurdu. 1979-cu ildə Tehranda yenidən “Azərbaycan Yazıçılar və Şairlər cəmiyyəti” yaradıldı. Təşkilatın əsas məqsədi ana dilinin və ədəbiyyatının araşdırılması idi. Aprelin 14-də cəmiyyət ana dili probleminin həlli ilə bağlı proqram qəbul etdi. Proqram Azərbaycan dilinin rəsmi dil elan edilməsi, İran universitetlərində Azərbaycan dilinin tanınması və s. problemlərə həsr olunmuşdu. Əsasən ziyalılardan ibarət olan bu qrupun fəaliyyəti 80-ci illərin əvvəllərinə kimi davam etmişdi. Həmin ildə “Azərbaycan Əncüməsi” də fəaliyyətə başladı. Üzvlərinin əsas hissəsini görkəmli ziyalılar təşkil edən təşkilat, Azərbaycan əyalətində özünüidarə qurumlarının yaradılması ideyasını irəli sürürdü. Əncümən milli məsələnin demokratik prinsipləri əsasında həllinin tərəfdarı idi. Eyni ildə fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Mədəniyyəti cəmiyyəti isə siyasi və milli tələblər uğrunda mübarizəyə xüsusi yer verirdi. Bu quruma şair Həbib Sahir başçılıq edirdi.
Ümumiyyətlə Tehranda yaranan “Azərbaycan məsələləri araşdıran qrup”, Yəhya Şeydanın rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərən “Azərbaycan maarif ədəbi yığıncağı təşkilatı” və s. bu tipli kiçik təşkilat və cəmiyyətlər azərbaycanlıların milli mədəniyyətinin inkişafı və ana dili məsələsi uğrunda mübarizə aparırdı.
Dil millətin varlıq nişanəsidir. Varlığımız daim olsun…

Səndə mənim xalqımın qəhrəmanlıqla dolu Tarixi varaqlanır,
Səndə neçə min illik mənim mədəniyyətim,
Şan-şöhrətim saxlanır.
Mənim adım-sanımsan,
Namusum, vicdanımsan!

Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!
Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən fasonlu ədabazlar,
Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar.
Bunlar qoy mənim olsun,
Ancaq Vətən çörəyi,
Sizlərə qənim olsun!

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: İlkanə türksoy Şadıoğlu