Türk Xalqları Tarixi- Fətəli Xan Xoyskinin Cumhuriyyət Tarixində Rolu

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ: AZƏRBAYCAN AZƏRBAYCANLILAR ÜÇÜNDÜR!
23 aylıq əbədiyyətin adını tarixə yazdığı şəxsiyyətlərdən biri də F.X.Xoyskidir. Görkəmli ictimai və siyasi xadim F.X.Xoyski, 1875-ci il dekabr ayının 7-də Şəki şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında almış, 18897-ci ildə isə Moskva universitetinin hüquq fakültəsini 1-ci dərəcəli diplomla bitirmişdir. Eyni zamanda Yelizovetpol dairə məhkəməsi yanında kiçik məmuru təyin edilmişdir. O, 1907-ci ildə Yelizovetpol quberniyasının müsəlman fraksiyasına daxil oldu. Bununla da, onun ictimai-siyasi fəaliyyətinin əsas dövrü başlanır.
Bu dövrdə Xoyski və 173 deputatın imzası ilə qanun layihəsi hazırlanıb, dövlət dumasına təqdim edilir. 1907-ci il iyun ayının 3-də II dövlət dumasının buraxılması səbəbindən layihə müzakirəyə çıxarılmadı. Bu hadisədən sonra o, məhkəmə sistemində çalışmağa davam edir. Yelizovetpolda andlı iclasçı kimi fəaliyyət göstərməyə davam edir.
Onun fəaliyyətinin yüksəliş dövrünü Bakıdakı fəaliyyətləri təşkil edir. 1913-cü ildə Yelizavetpoldan Bakıya köçən Xoyski burada dairə məhkəməsində andlı iclasçı olaraq çalışır. Bakıdakı fəaliyyəti dövründə şəhərin ictimai-siyasi həyatda, xeyriyyə cəmiyyətlərinin işində fəal iştirak etmiş və nəhayət, 1917-ci ildə Bakıdakı Milli Müsəlman Şurasının, Müvəqqəti Icraiyyə Komitəsinin üzvü seçildi. Həmin il Ümum Qafqaz Müsəlmanları qurultayında iştirak edib, təşkilatçılarından olur. Bununla yanaşı, Zaqafqaziya Seyminə, Müəssislər Məclisinə seçilərək 44 deputatdan biri olur.
F.X.Xoyskinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulana qədərki fəaliyyəti, onun böyük siyasətə gəlişinin rüşeymi rolunu oynayırdı.
1918-ci il aprelin 22-də Zaqafqaziya Müstəqil Federativ Respublikası elan olunur. Həmən ayın 26-ı isə Zaqafqaziyanın yeni hökuməti təşkil olunur. F.X.Xoyskiyə isə həmin hökumətdə ədliyyə naziri vəzifəsi tapşırılır. 1918-ci il may ayının 26-da keçirilən son iclasın qərarı nəticəsində Seym buraxılır. Beləliklə , Xoyskinin qısamüddətli fəaliyyəti sona yetir. Və o tarixi an…Hətta o anı dünyanın dayanıb, təkrardan fırlanmağa başlanması kimi də adlandırmaq olar. 1918-ci il may ayının 28-də Qafqaz Canişinliyinin binasında keçirilən birinci iclasda Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında bəyanat keçirilir. AXC quruldu. Xoyski Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri seçildi. Ona Azərbaycan Cümhuriyyətini təşkil etmək tapşırıldı. O, baş nazir vəzifəsi ilə yanaşı , Daxili İşlər Naziri vəzifəsini də icra edirdi. 1918-ci il iyununda Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti Gəncəyə köçürüldü. Bu zaman Qafqaz İslam ordusunun baş komandanı Nuru Paşa ilə Azərbaycan hökuməti arasında anlaşılmazlıq baş verir. Çünki, Nuru Paşa onlara bir qədər şübhə ilə yanaşırdı. İyun ayının 17-də Gəncədə Milli şuranın yeddinci iclası keçirildi və Xoyski tutduğu vəzifədən istefa verdi. Geniş müzakirələrdən sonra ona yeni hökumət təşkil etmək tapşırıldı. O, baş nazir vəzifəsi ilə yanaşı , ədliyyə naziri vəzifəsini də icra edirdi.
Xoyskinin başçılıq etdiyi ikinci kabinet 12 nazirdən ibarət idi. Ə.M.Topçubaşov (bitərəf), M.Rəfiyev (müsavat), X.Xasməmmədov (müsavat).
F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi kabinet Azərbaycanda çox mühüm işlərə imza atdı:
1) İyunun 16-da Azərbaycanda ilk ordu yaradıldı.
2) İyunun 27-də Türk dili rəsmi dövlət dili elan olundu.
3) Avqustun 28-də tədris müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul olundu.
4) Avqustun 11-də hərbi mülkiyyət haqqında qanuna müvafiq olaraq 19 yaşına çatmış vətəndaşların ordu sıralarına səfərbərliyi elan olundu.
5) İyulun 15-də Fövqəladə Təhqiqat komissiyası yaradıldı və komissiya 1918-ci il martın 31-də Bakıda yerli müsəlmanlara qarşı törədilmiş soyqırımı araşdırılmağa başlanıldı.
6) Avqustun 30-da Yelizovetpol-Gəncə Qaryağın qəzası da Cəbrayıl adlandırıldı.
1918-ci il sentyabrın 15-də Qafqaz İslam ordusu Bakını azad etdikdən sonra, sentyabrın 17-də Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumət Bakıya köçürüldü. Fətəli Xan Xoyskinin nazirlər kabinetinin sədri olaraq 1918-ci il mayın 30-da müxtəlif dövlətlərin Xarici işlər nazirlərinə müstəqil respublika elan olunması haqqında göndərdiyi radioqramması belə idi: Konstantinopol, Berlin, Vyana, Paris, London, Roma, Vaşinqton, Sofiya, Buxarest, Tehran , Madrid, Kiyev, Kopenhagen xarici işlər nazirlərinə Gürcüstanın ayrılması nəticəsində Zaqafqaziya Federativ Respublikasının dağılması ilə bağlı Azərbaycan Milli Şurası mayın 28-də Şərqi və Cənubi Zaqafqaziyadan ibarət olmaqla Azərbaycanın müstəqilliyini elan edib. Yuxarıda qeyd olunanla bağlı sizdən öz hökumətinizi məlumatlandırmanızı xahiş edirəm. Mənim hökumətimin müvəqqəti olacağı yer Yelizavetpol-Gəncə olacaq. (Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin sədri – Fətəli Xan Xoysi)”
Lakin Fətəli Xan Xoyskinin Nazirlər şurasının sədri kimi ünvanladığı ilk məktubu bu deyildi. İlk məktub Xarici İşlər naziri M.H.Hacınskiyə ünvanlanıb. Qeyd edək ki, Hacınski bu müddətdə Batumda idi. Sənədin məzmunu bundan ibarət idi ki, Xoyski bildirirdi ki, Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı teleqramın göndərilməsinə maneçilik törədirlər. O qeyd edirdi ki, həmin teleqram rus və fransız dillərində çatdırılır və siz Konstantinopolla birbaşa əlaqəsi olan radio ilə həmin məlumatları yayın.Xoyski bildirirdi ki, məlumatı Xarici İşlər naziri olaraq siz özünüz imzalayın. Məktubda Nəsib bəylə Xosrov bəyin Yelizavetpola getdiyi ermənilərlə bütün mübahisələrin həll edilməsi üçün Yeravanın güzəştə getdiyini yazırdı. Xoyski məktubda müstəqilliklə bağlı sənədin Türkiyə tərəfindən rəsmi dəyərləndirilməsi və məktubunu da onlara çatdırmağı və fransızca mətnə hökumətin müvəqqəti yerləşəcəyi yerin Konstantiopol olacağını da əlavə olunmasını xahiş edirdi.
Bütün bunlar Xoyskinin Azərbaycanı üçün etdiklərinin çox az bir hissəsidir. Çox az xatırlanmasına baxmayaraq Azərbaycanın taleyi haqqında qərarların böyük əksəriyyəti birbaşa Xoyskinin iştirakı ilə verilmişdir. Onun Azərbaycan haqqında düşüncələrini çıxışları zamanı görmək mümkün idi.
Bir digər məktub 1918ci il iyulun 31-də Gəncədən İstanbula, M.Ə.Rəsulzadəyə göndərilən məktub idi. Məktubda ermənilərlə ərazi mübahisələrinin həll formalarına toxunulurdu: “Çox hörmətli Məhəmməd Əmin. İki gün əvvəl M.H.Hacınski cəbhəyə getdi. Bu axşam mən də oraya gedirəm. Bizim qonşular Bakıya yaxınlaşaraq Qobunu, Xırdalanı və Sumqayıtı tutublar. Dəmiryolu xətti ilə isə Hacıqabul və Ələtdədirlər. Ümid edirik ki, fövqəladə bir hadisə baş verməz. Baş verməsə, 3-4 gün ərzində Bakını ələ keçirəcəyik. Mən qohumunla göndərdiyin məktub və qəzetləri aldım. Azərbaycanın sərhədləri qeyd olunmuş və Xahiş etdiyiniz xəritədən, hərəsindən bir ədəd göndərirəm ki, hər vasitə ilə siz müdafiə edəsiniz. Əgər ermənilər Qarabağı iddia etsələr, onda Yerevanın və Qazaxın bir hissəsinin güzəşt olunmasından imtina edin. Əgər ermənilər razılaşmanı pozmazlarsa onda Yerevanın xəritədə işarələnmiş hissəsini güzəştə getmək olar.”
Bu məktubdan da məlum olduğu kimi, bu dövrdə Azərbaycanda vəziyyət qarışıq idi və Xoyski kimi qurucular vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdılar. Qeyd edək ki, Bakı uğrunda mübarizə uğurla başa çatır. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı azad edilir. Bu münasibətlə Xoyski Azərbaycanın Tiflisdəki nümayəndəsi M.Y.Cəfərova yazırdı: “Tiflis, Gəncədən Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsinə. Olduqca təcili sentyabrın 15-də saat 9-da Bakı qoşunlarımız tərəfindən alınıb. Xahiş edirəm rəsmi məlumatlandırın”
1-ci dünya müharibəsindən sonra İngilis qoşunları Bakıya daxil oldu Xoyski ingilis qoşunlarının Bakıya daxil olmasına etiraz etmədiyini və bunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə və müstəqilliyinə təhlükə törətməyəcəyini bildirirdi. Eyni zamanda, Tomson da cavab teleqramında ona təşəkkür edir və qarşılıqlı əməkdaşlığa əsaslanan münasibətin olacağına inandığını bildirirdi.
Xoyskinin və daxili işlər naziri B.Cavanşirin “Bakıya müttəfiq qoşunların daxil olması haqqında” rəsmı məlumatında yazılırdı: “Azərbaycan hökuməti ilə müttəfiq qoşunların Ənzəlidəki təmsilçisi general Tomsonla aparılan danışıqlarda əldə olunan razılaşmaya əsasən bu gün səhər noyabrın 17-də Azərbaycanın paytaxtına başda general Tomson daxil olmaqla müttəfiq qoşunların dəstəsi daxil olur.
Bu Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin və sərhəddinin pozulması kimi qəbul edilə bilməz. Bütün dövlət müəssisələrin və iş yerləri əvvəlki qaydada işləyəcəkdir”
1918-ci il noyabrın 19-da milli şuranın iclası keçirildi. Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun bəyənildi. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentinin açılışı keçirildi. M.Ə.Rəsulzadədən sonra söz Nazirlər şurasının sədri Xoyskiyə verildi: “Möhtərəm Azərbaycan parlamenti üzvləri. Bu gün elə böyük, əziz, möhtəşəm gündür ki, bunu biz azərbaycanlılar yuxumuzda da görməzdik. Bu gün o gündür ki, milli müqəddəratınızı öz əlinizə aldınız. Hökumət məni vəkil etmişdir ki, bu bayram münasibəti ilə sizinlə bərabər özümüzü də təbrik edim. Hökumət sizin hüzurunuzda məsul olduğundan borculudur ki, öz fəaliyyəti və nə kimi şərait altında işlədiyi haqqında sizə məlumat versin. Lakin mən bu gün hökumətin fəaliyyəti haqqında məlumat verməyəcəm, heç vaxt istəsəniz, hər nazir öz fəaliyyəti haqqında məruzə təqdim edəcəkdir. Mən bu gün sizə ancaq hökumətimizin nə kimi şərait altında təşəkkül edib fəaliyyətdə olduğunu və müxtəsər tarixini ərz edəcəyəm.
Fətəli Xan Xoyskinin fəaliyyəti olduqca genişdir. 23 ay davam etsə də dünyaya sığmayacaq qədər geniş idi. Xoyski 1920-ci il iyunun 19-da Tiflisdə ermənilər tərəfındən qətlə yetirilmişdir.
O, buradakı botanika bağında Axundovun yanında dəfn edilmişdir. Ona terror aktını ermənilər törətsə də əsas təşkilatçılar bolşeviklər idi.
Onun yoldaşı Yelizaveta (qohumları ona Ceyran deyirdilər) 10 il həbs edilmiş və 90 yaş yaşamışdır. Xoyskinin qızı Tamara xanım M.D.Hüseynovla evlənmiş, övladı olmamışdır. Yoldaşı M.D.Hüseynov ise 1938-ci ildə güllələnmişdir.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Şəms Səfəvi