Türk Xalqları Tarixi- Əli bəy Hüseynzadə

Ayıltmadı qələmim.
Şu türk ilə əcəmi.
Nə qoydular yazayım,
Nə qırdılar qələmi…

Böyük şəxsiyyət, mütəfəkkir, ədəbiyyat tənqidçisi, filosof, Türk dünyasının ən böyük fikir adamlarından, “Türkləşmək, İslamlaşmaq, müasirləşmək” ideasının müəllifi, Azərbaycan Türkçülük Günəşinin öndə gedən isimlərindən, sonu olmayan yolun ulu yolçusu, “Əli Turan” imzası ilə tarixə iz qoymuş bir fədai – ƏLİ BƏY HÜSEYNZADƏ!

Əli Bəy Hüseynzadə 1864-cü ildə Salyanda dünyaya gəlmişdir. Babası Axund Əhməd Səlyani 32 il Qafqazın şeyxülislamı olub. Qeyd etmək lazımdır ki, Axund Əhməd Səlyani Türk ədəbiyyatı tarixini yazmış ilk alimlərdən biridir. Əli bəy Hüseynzadə irsinin araşdırmaçısı Azər Turanın dediyinə görə, Mirzə Fətəlinin Əli bəyə türkçülük baxımından təsiri şübhəsizdir, amma daha böyük təsir və daha böyük nüfuz Axund Əhmədin payına düşür.

Gimnaziya təhsilini Tiflisdə başa vurduqdan sonra, oxumaq üçün Peterburqu seçir. Onun çəkdiyi şəkillərdən biri – «Bibiheybət məscidi» adlı tablosu indi Milli İncəsənət Muzeyində qorunur. Rəssamlıq təhsili almaq istəsə də elmə olan həvəsi üstün gəldiyindən tibb fakültəsini seçir. Eyni zamanda şərq fakültəsində də mühazirələrə qatılır, Jukovskinin mühazirələrini dinləyib Mendeleyevdən dərs alır. İmperiyanın paytaxtında gedən ictimai-siyasi proseslərə qatılır və inqilabi fikirlərinə görə təhsilini tamamlamadan paytaxtdan uzaqlaşmağa məcbur qalır.
Peterburqdan sonra İstanbula üz tutur. Burada İstanbul Darülfununun tibb fakültəsində təhsilini bitirir. İstanbulda həkimlik edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Əli Bəy Hüseynzadə Türkiyədə “İttihad və tərrəqi” partiyasının ilk özəyini yaradanlardan biridir.

Sizlərsiniz, ey qövmi macar, bizlərə ihvan,
Əcdadımızın müştərəkən mənşəyi Turan.
Bir dindəyiz biz, həpimiz haqpərəstan,
Mümkünmü ayırsın bizi İncil ilə Quran?
Çingizləri titrətdi şu afaqı sərasər,
Timurları hökm etdi şəhinşahlara yeksər.
Fatihlərinə keçdi bütün kişvəri qeysər…
(1892)

Ziya Gökalp Rusiyadan İstanbula gələn Əli bəy Hüseynzadənin Tibbiyyədə Türkçülüyün əsaslarını izah etdiyi “Turan” adlı şeirini Turançılıq ideologiyasının ilk görünümü kimi dəyərləndirmişdir.
O, bütün şüurlu ömrü boyu öz məhsuldar qələmi ilə ümumtürk mənəvi dəyərlərini tədqiq və təbliğ etmiş, Türkün tərəqqisi naminə öz parlaq istedadının bütün gücü ilə çarpışmışdır.

Türkiyədəki təqiblərdən sonra Azərbaycana qayıdan Əli Bəy “Kaspi” qəzeti ilə əməkdaşlığa başlayır. Dövrünün məşhur teoloq alimi, ictimai xadim və publisist Əhməd bəy Ağaoğlu ilə birlikdə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyəsi ilə “Həyat” qəzetinin nəşrinə başlayır.
Təsisçisi olduğu “Füyuzat”da məqalələrinin birində yazırdı: “Bizə fədai lazımdır! Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, Avropa qiyafəli fədai!”

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət bayrağında üç rənglə simvollaşan Azərbaycan vətəndaşının ideya-mənəvi dəyərləri Əli bəy Hüseynzadənin həmin tezisi və füyuzatçıların tarixi xidmətləri ilə bağlıdır.

❝Hürriyyət!.. O nə qüvvədir ki, zehinləri, fikirləri, xəyalları, bəşərin bütün ruh və mənəviyyatını sövq ediyor!..❞

Əli bəyin ümumtürk ədəbi dili ilə bağlı məsələlərdə də mübarizə aparmışdı. O, deyirdi ki, bütün türklər vahid millətdir və buna görə də vahid dilə, yazı mədəniyyətinə malik olmalıdırlar. Başqa sözlə, Türk xalqlarının milli-mənəvi birliyinə nail olmaq üçün Əli bəy Hüseynzadə ümumtürk ədəbi dilinin qaydalarının işlənib hazırlanması və orta məktəblərdə, mətbuatda işlənməsini vacib hesab edirdi.
Azərbaycan Türkçülük Günəşinin parlayan siması olan Əli Bəy, 1940-cı ildə İstanbulda vəfat etdi…
Bəzi borclar vardır, ödəyə bilməzsən..
Borcunu ödəyə bilməyəcəklərimizdəndir Əli Bəy Hüseynzadə…
Məzarı işıq, məkanı uçmaq olsun…

Millətə, milliyyətə, hürriyyətə
Aşiq olan uğrasa da möhnətə,
Yarü vətən düşsə də gər qürbətə
Qəm yemə, səbr et, bu da yahu keçər..

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
İlkanə Türksoy Şadıoğlu