Türk Xalqları Tarixi – Dönməz Patriarx

Əhməd bəy Ağaoğlu (1869-1939) XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvələrində təkcə övladı olduğu Azərbaycan xalqının deyil, bütün türk-islam dünyasında ədəbi-mədənidiqqətəlayiq yer tutan görkəmli şəxsiyyətlərdən biridir.O, indiyənə qədər milli tarix və mədəniyyətdə həqiqi qiymətini ala bilməyən, böyük türk dünyası,ilk növbədə isə, Azərbaycan və Türkiyə üçün gördüyü cahanşümul işlər, qoyub getdiyi zəngin siyasi, nəzəri, elmi irs hələ də yetərincə öyrənilməyən fikir nəhənglərindən, türk xalqlarının yetişdiyi son ensiklopedistlərdən biridir.
Bəs kimdir Əhməd bəy Ağaoğlu?
Əhməd bəy Ağaoğlu (1909-cu ildə İstanbula mühacirət edənə qədər bütün mənbələrdə Əhməd bəy Ağayev) 1869-cu ildə Şuşada dünyaya göz açmışdır. Əhməd bəyin atası və əmisi Şərq təhsili almışdılar. O,Şuşada rus gimnaziyasında oxumağa başlayanda cəmi 4 nəfərtürk-azərbaycanlı şagird təhsil alırdı. O, isə beşinci oldu. 1887-ci ildə Şuşadakı rus gimnaziyasını bitirdikdən sonra Parisə yollanmaq fikrinə düşür. Maddiyyat baxımından çətinlik çəksə də, o,cəsarətli fikrindən daşınmır. Atasının göndərdiyi 150 manatın pulun 90 manatını xərclərinə ödəyir, qalan cüzi miqdarda pulla Parisə yola düşür. Gərgin keçən fransız dili məşğələlərindən sonra Əhməd bəy 1888-ci ildə Sorbonna Universiteti yanındakı Paris Hüquq Məktəbinə qəbul olur, eyni zamanda Şərq və islam tarixi ilə də məşğul olur.
Əhməd bəy Parisdə türk inqilabı gəncliyinin nümayəndələri-Sultan II Əbdülhəmidin əleyhdarları ilə yaxınlaşır. “İttihad və Tərəqqi” partiyasının gələcək liderləri ilə tanış olur. Parisdə bir çox dərgilərdə, nəşrlərdə silsilə məqalələr çap etdirir. Eyni zamanda həmin illərdə “Kafkaz” qəzeti və Bakıdakı “Kaspi” ilə də sıx əməkdaşlıq edir.Onun həyatında digər bir mühüm hadisə baş verir. Belə ki, o İslam birliyi ideyasının qatı təşəbbüskarı olan Azərbaycan mənşəli filosof və mütəfəkkir Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə tanış olur və yaxın dostluq münasibətləri qurur. 6 ilə yaxın Paris həyatından sonra Əhməd bəy Ağaoğlu atasının ölüm xəbərini alır və İstanbul üzərindən vətənə qayıdır. Onun bu 6 il ərzində topladığı bütün bilik və təcrübələr bütün həyatı boyu köməyinə çatır. O, ömrünün 3 ilini Şuşada keçirir. Amma o Şuşa həyatı ilə məhdudlaşa bilməzdi. Belə, ki “Əkinçi” qəzetinin fəaliyyəti 20 il əvvəl dayandırılmışdı.1897-ci ildə Bakıya köçən Ə.Ağaoğlu Ə.Topçubaşovla birlikdə “Kaspi”nin faktiki redaktor və əsas müəlliflərindən biri kimi fəaliyyət göstərir, eyni zamanda Bakı Ali Ticarət Məktəbində fransız dilindən dərs deyirdi. Ən önəmlisi o idi ki, Əhməd bəy “Kaspi” ilə əməkdaşlığı müddətində tədricən İslam birliyi düşüncəsindən türk birliyi düşüncəsinə doğru hərəkət edirdi. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin əvvəllərində o, Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə öz əsərlərində bütün türk xalqlarının mədəni, mənəvi birliyi məsələsinə tez-tez toxunurdu. Ə.Ağaoğlu öz əsərlərində müsəlman cəmiyyətində qadınların roluna da tez-tez yer verirdi. Lakin buna baxmayaraq, o, “Kaspi”dəki fəaliyyəti dövründə erməni senzorların “fəaliyyəti” sayəsində hakim dairələrə qatı “panislamist və pantürkist” kimi tanıdılmışdır.
1905-ci il inqilabı imperiyanın bütün sahələrinə təsirini göstərmişdir. Çarizmin repressiya maşınının təzyiqlərinə baxmayaraq, milli oyanışın qarşısını almaq artıq mümkün deyildi.Belə bir şəraitdə Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov və Ə.Hüseynzadə H.Z.Tağıyevin maliyyə yardımı və naşirliyi ilə gündəlik “Həyat” qəzetinin fəaliyyətinə icazə bildilər. “Həyat”ın nəşri ilə bağlı Ə.Ağaoğlunun həm populyarlığı, həm də problemləri qat-qat artmışdır.“Həyat”ın ilk sayındakı proqram səviyyəli məqaləsində Əhməd bəy etnik mənsubiyyətini dərk edən və milli sərvətlərinə sahib çıxan Azərbaycan türklərinin İslami dəyərlərə sadiq qalacağını da bəyan edirdi.Bundan başqa, Ə.Ağaoğlunun özünün müstəqil nəşr etdiyi “İrşad” mətbu orqanında özünün bütün jurnalistlik məharətini, şərqşünaslıq biliyini, siyasi mütəfəkkür simasını nümayiş etdirmişdir. O, 1905-1907-ci illərdə Rusiya müsəlmanlarının Nijni-Novqorod və Moskvada keçirilən I-III qurultaylarının təşkilatçılarından biri olmuşdur. Həmin dövrdə ermənilərin Qafqazda törətdikləri qarşıdurmaları nizama salmaq üçün Tiflisə Qafqaz canişinin yanına göndərilən 9 nəfərlik nümayəndə heyətinin içində Ə.Ağaoğlu da var idi. O, ermənilərlə danışıqlar zamanı Azərbaycan tərəfinin əsas sözdeyəni, ittihamçısı qismində çıxış etmişdir.
1905-ci ilə qədər daha çox sözadamı kimi tanınan Əhməd bəy Ağaoğlu artıq “zamanın dəyişdiyini”,ermənilərin öz mənfur niyyətlərini siyasi təşkilatlar, xalqımıza qarşı törədilən vəhşiliklər, silahlanmalar vasitəsilə həyata keçirdiklərini görərək adekvat qərar qəbul etdi. Quldurla onun öz dilində danışmaq gərəkli idi. Xalqı silahlandırmaq, ona öz şərəfini, evini, ailəsini,yurdunu əldə silah tutaraq qorumağı öyrətmək lazım idi. Yalnız qəzet və dərgilərdə məqalələr yazaraq xalqı qorumağın mümkünsüz olduğunu Ə.Ağaoğlu artıq anlamışdı. Mütləq siyasi qurumlar yaratmaq, xalqı onun ətrafında toplamaq və birlik üçün çalışmaq lazım idi. Bu məqsədlə Ə.Ağaoğlu, doktor K.Mehmandarov, Ə.Rəfibəyov,B.Cavanşir və başqalarının fəal iştirakı ilə 1906-ci ildə “Difai” partiyası yaradılır.Sovet nəşrlərində bir qayda olaraq “Difai” partiyası həmin dövrdə “Müsəlmanları daşnaklardan qorumaq adı ilə gizli pərdə altında millətçiliyi yaymaqda” təqsirləndirilsə də, əslində o, həmin çətin dövrdə Azərbaycan xalqının milli varlığını, şərəf və ləyaqətini qoruyan, onların imperiya zülmünə və erməni terroruna qarşı müqavimətini təşkil edən ilk siyasi təşkilat olmuşdur. Özünü “Qafqaz Ümummüsəlman Müdafiə Komitəsi” adlandıran “Difai”nin proqramında xalqı fəlakətli vəziyyətdən qurtarmaq üçün iki yol təklif olunurdu: maariflənmək və qüvvətlənmək!
O, rus-daşnak qüvvələrinə bəslədiyi kin qədər eynilə öz mənliyini unudan, yalnız öz mənafeyini düşünən ”müsəlmanbaşbilənlərinə” də qəzəbi eyni idi. O, çar Rusiyasında məruz qaldığı mənəvi və siyasi təqiblərdən pənah gətirdiyi yeni vətənində-Türkiyədə hər şeyə yenidən başlamalı oldu. O gəldiyi zaman Osmanlı öz çöküş dövrünü yaşayırdı. Gənc türklər inqilabı türkçülük yolunda çalışmaq istəyən bütün kəsləri çəkib İstanbula gətirirdi. Beləliklə, Ə.Ağaoğlu 1909-cu ildən İstanbul sakini olur. Ə.Ağaoğlu vətənə təxminən 10 il ayrılıqdan sonra 1918-ci ilin iyununda Türkiyənin Qafqaz Ordusunun komandanı Nuru paşanın siyasi müşaviri olaraq qayıdır. Burada ilk Azərbaycan parlamentinin üzvü seçilir. Ənzəlidəki ingilis işğalçı qüvvələri ilə danışığa gedən nümayəndə heyətinə başçılıq edir. Daha sonra Bakıya gələn ingilis komandanı general Tomsonu qarşılayır və britaniyalılarla Azərbaycan hökuməti arasında etimad yaradılmasına təşəbbüs göstərir. 1918-ci ilin dekabrında Azərbaycan hökuməti Ə.Topçubaşovun rəhbərliyi altında Paris Sülh Konfrasına yollanacaq nümayəndə heyətinin tərkibinə Ə.Ağaoğlunu da daxil edir. Lakin o, haqsızlıqla üzləşir, belə ki, İstanbulda işğalçı müttəfiq qüvvələr onu “gənc türklər”lə əməkdaşlıqla və ermənilərə qarşı kütləvi qırğınlarda ittiham edərək həbs edir. O, 1919-cu ilin mayında “İttihad və Tərəqqi” partiyasının tanınmış üzvləri ilə birlikdə Böyük Britaniyanın nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edilir. Nəhayət, 1921-ci ilin may ayında iki ildən artıq çəkən sürgün həyatı sona çatır.
Ötən əsrin 20-30-cu illəri Əhməd bəy Ağaoğlunun elmi-bədii yaradıcılığının və ictimai-siyasi fəaliyyətinin zəngin bir dövrüdür. Bu illərdə bir-birinin ardınca onun “Üç mədəniyyət”, “Türk tarix hüququ”, “Konstitusiya hüququ”, “Dövlət və fərd”, “Sərbəst insanlar ölkəsində”, “İngiltərə və Hindistan” kimi orjinal əsərləri vardır.
Türkiyə Cümhuriyyəti dövründən bəhs etsək, Atatürk təkpartiyalı sistemin ölkədə Avtokratiyaya səbəb olacağını hər kəsdən yaxşı bilirdi. Buna görə də, bir-birinə müxalif olan, belə olduğu vəziyyətdə bir-birlərinin fəaliyyətini nəzarətdə saxlayan müxalif partiyaların fəaliyyətinin tərəfdarı idi. Siyasi partiyaların demokratik ölkələrdə nə dərəcədə inkişafa səbəb olduğunu başa düşən Ə.Ağaoğlu özü də partiya qurucularından birinə çevrildi. Onun Sərbəst firqəsi 1930-cu illərdə ilk çoxpartiyalı seçkilərdən uğurla çıxsa da, bu daha sonra uğursuzluğa düçar oldu. Çünki sonralar Ə.Ağaoğlunun xalqın xilaskarı olan partiyanı deyil, müxalif olan Sərbəst firqəni seçməsi sonralar çox böyük çətinliklər yaratmışdır. Əhməd bəy Ağaoğlu isə nə istefa etməsi ilə bağlı bəyanat verdi, nə də özünə bəraət qazandırmaq üçün hər hansısa bir yola addım atdı. Onun yaratdığı partiya cəmi 100 günlük bir ömür yaşadı.Bundan sonra o, Ankaradan İstanbula köçmüş və Darülfünunu hüquq fakültəsində Konstitusiya əsaslarından dərs keçməyə başlamışdır.
Artıq siyasi mücadilələrin geridə qaldığını düşünmək olardı. Yaşı altmışı keçən, ömrünün yarıdan çox hissəsini Osmanlı imperiyasında və Türkiyə Cümhuriyyətində keçirən Ə.Ağaoğlu aağır keşməkeşli həyatdan sonra sakit, hüzur dolu bir həyat yaşamaq istəyirdi. Lakin onu ömrünün axrına yaxın sarsıdan iki hadisə baş verdi. 1933-cü ildən 30 illik ömür-gün yoldaşı, dostu, məsləhətçisi Sitarə xanım həyatdan köçdü. Sitarə xanım təkcə Əhməd bəyin həyat yoldaşı deyil, onu Qarabağa-Şuşaya bağlayan yeganə incə-zərif tel idi. Onun ölümündən dərindən sarsılmış, uzun müddət özünə gələ bilməmişdir. Aradan bir neçə il keçəndən şəxsiyyətinə və ideyalarına ürəkdən bağlandığı, Türk xalqının xilaskarı və yeni Türkiyənin qurucusu kimi çox sevdiyi, şəxsiyyətini, liderliyini yüksək qiymətləndirdiyi Atatürkün ölüm xəbəri onu həyatında ikinci dəfə ağır sarsıdan bir hadisə idi. Ə.Ağaoğlu ömrünün sonlarına yaxın nəşr etdirdiyi “Axın” qəzetinin Atatürkün göstərişi ilə bağlanması ilə “Həyat” qəzeti ilə başlanan və “Axın” qəzeti ilə bitən öz sevimli 35 illik məşğuliyyətinə-redaktorluq fəaliyyətinə son qoymuşdur.
Əhməd bəy Ağaoğlu qaraciyər iltihabından ürək çatışmazlığı nəticəsində 19 may 1939cu ildə İstanbulda dünyasını dəyişmişdir. Cənazə namazı qılındıqdan sonra Feriköy məzarlığında həyat yoldaşının yanında dəfn olunmuşdur.

TÜRKOLOGİYA ARAŞDIRMA MƏRKƏZİ
YAZAR: FƏDAYƏ QASIMLI