Türk Xalqları Tarixi- Dəndənəkan Döyüşü

Türklər tarix boyunca yayıldıqları ərazilərdə müxtəlif dövlətlər qurmuşlar. Tarix baxımından bu dövlətlərdən ən önəmlisi, şübhəsiz ki, Böyük Səlcuq İmperiyasıdır. Bu dövlətin yaranmasına Dəndənəkan döyüşü zəmin hazırlamışdır. Türk və dünya tarixi açısından önəmli bir qırılma nöqtəsi olan Dəndənəkan döyüşü Türkmənistanın Mərv düzənliyində olmuş və iki türk dövlətini qarşı-qarşıya qoymuşdu. 1040-cı ildə olan döyüşlə Səlcuqlular daha da qüvvətlənir, Qəznəvilər isə tarix səhnəsindən silinməyə üz tuturlar. Bu döyüş İstanbulun fəthi və Malazgird döyüşü qədər dünya tarixi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Hətta Osmanlı dövlətinin qurulması üçün zəmin yaratmış, xaç yürüşlərinin başlanması üçün addımlar döyüş sırasında atılmışdır deyə bilərik. Döyüşə zəmin yaradan səbəblərdən biri qüvvətlənən Səlçuqluları Xorasan bölgəsindən çıxarmaq istəyən Qəznəvi Mahmud, Səlçuq bəyin oğlu Arslan Yabquyu ziyafətə çağırması və həbsə ataraq 1032-ci ildə ölümünə səbəb olmasıdır. Bu hadisədən sonra Qəznəvi-Səlcuq münasibətləri gərginləşir.
Dəndənəkan döyüşünə gedən zamanda səlçuqluların 1035 və 1038-ci illərdə qazandıqları zəfərlər Qəznəvi dövlətini siyasi və əsgəri baxımdan xeyli sarsıdır. Sarsılan qüdrəti bərpa etmək üçün Qəznəvisultanı Məsud ittifaqlar qurmağa və güclü bir ordu yaratmağa nail olur. Sultan Məsud içində çox sayda savaş filinin olduğu ordu ilə hərəkətə keçir. Vəziyyətdən xəbərdar olan Çağrı bəy isə Seraxsa gəlir və savaş hazırlıqlarına başlamaq üçün Toğrul bəy və Musa İnançYaqbu ilə toplanır. Toplantıda Çağrı bəy böyük şücaət göstərərək qəznəvilərdən az sayda olan ordu olsa belə mübarizə aparılmasını, Xorasanın tərk edilməməsini və savaşdıqları təqdirdə qazanmağın mümkün olduğunu demişdir. Sultan Məsud 1039-ci ildə səlcuqları məğlubiyyətə uğradır, lakin onları asılı vəziyyətə sala bilməyəcəklərinə görə aralarında razılaşma edilir və yenidən savaşa hazırlanmaq üçün fürsət ələ düşür. Bu fürsətdən Səlcuqlar yetərincə istifadə edirlər. Onlar Türküstandan gələn oğuzların orduya qatılması ilə dahadaqüvvətlənirlər. Qüvvətlənən səlcuqlar bu razılaşmaya uymur və Qəznəvi torpaqlarına yenidən hücumlar edirlər. Səlcuqluların əsas planı su quyularının məhv edilməsi və Qəznəvi ordusunu çölə çəkərək dirənclərini qırmaq idi. Bu planın müvəffəqiyyətlə tamamlamaqları üzərinə yorğun düşən Qəznəvi ordusu Dəndənəkan tərəfə doğru yol alır. Burada meydan savaşı etməyə qərar verilir. Şiddətli savaş 3 gün davam edir. Çoxlu itkilər verən qəznəvilər 23 may 1040-cı il günü son döyüşdə məğlub olan tərəf olur. Sultan Məsud 100-ə qədər atlı ilə qaçıb canını qurtarsa da, öz adamları tərəfindən Hindistana gedən yolda öldürülür. 1040-cı ilin mayında SəraxslaMərv arasında DəndənəkandaQəznəvisultanı Məsudun orduları üzərində çalınan qələbə Səlcuqlar üçün İrana və İraqa yol açır. Deyləm sülaləsi Buveyhilər və Kakuveylilər hakimiyyəti altında olan əyalətlərdə yeni dövlətə tabe edilir. Səlcuqların İslam dünyasında mövqeyi qüvvətlənir. Ümumilikdə səlcuqlular etdikləri uzun və çətin mübarizələrin sonunda Böyük Səlcuq imperiyasını qururlar. Qurulan bu yeni dövlətin başına Toğrul bəy gətirilir. Nişapur dövlətin paytaxtı elan edilir.
Qəznəvilər isə bu məğlubiyyətdən sonra Xorasan və Xarəzmi itirirlər. Ancaq Əfqanıstan və Şimal Hindistana çəkilib 1187-ci ilə qədər siyasi varlıqlarını qoruyub saxlaya bilirlər
Səlcuqların qazanmasının ən önəmli səbəblərindən biri döyüşün onlar üçün ölüm-qalım savaşı olması idi. Orduları da vur-qaç taktikasına uyğun xəfif süvarilərdən ibarət olması, Qəznəvi ordusunun isə buna qarşı ağır hərəkət etməsi döyüşü səlcuqluların xeyrinə həll etdi.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Ülfər Məmmədli