Türk Xalqları Tarixi- Ağqoyunlu Dövlətinin Banisi Uzun Həsən

Ağqoyunlu dövlətinin yaradıcısı və sözsüz ki, ən güclü hökmdarı Həsən Padşah olmuşdur. Qaynaqlara görə 1425-ci ilin mart ayında Diyarbəkirdə anadan olmuş, atası Qarayuluq Osman bəyin oğlu Əli bəy, anası isə Sara xatun idi. Hələ 11 yaşında səfərə çıxaraq atasının yerinə Diyarbəkiri qorumaqla görəvləndirilir. Bunun ardından Harputa qayıdır və Məmlüklərlə anlaşmasına baxmayaraq, Harputu onlara vermir. Bu hərəkətinin qarşıdurmaya səbəb olacağını düşünüb əmisi Ərzincan hakimi Yaqub bəyin yanına gəlməyi qərara alır. Lakin Həmzə bəyin Diyarbəkirə hərəkət edəcəyi xəbərini eşidib, atası tərəfindən Diyarbəkirə geri çağrılsa da, əmisi Yaqub bəyin yanına qaçır. Qısa bir müddətdə Ərzincanda ön plana çıxır və Yaqub bəy onu Şilanı talan edən oğlu Cəfər bəyə qarşı göndərir. Ümidləri doğruldan Həsən bəy Cəfəri məğlub edir.

Beləliklə 1453-cü ildə Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoyur və daha sonra qardaşları Cahangirə və Üveysə hakimiyyətini qəbul elətdirməyə çalışır.UrfayıÜveysdən alır, lakin Mardini ələ keçirə bilmir. Anası Sara xatunun işə qarışması ilə qardaşı ilə barışsa da, bu uzun sürmür. Həsən bəy Ərzuruma və Bayburta hücum edir. Cahangir Mirzə də bu basqınlara dayana bilməyib Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahdan yardım istəyir. CahanşahAğqoyunlu padşahlığını ona verir və Ərzincanı öz torpaqlarına qatır. Həsən bəy Qaraqoyunlu ordusunu Diyarbəkirə yaxın yerdə qarşılayır və 1467-cı ildə ağır məğlubiyyətə uğradır.

Qısa bir müddətdə İspirdənUrfaya, QarahisardanSiirtə qədər uzanan ərazilər Ağqoyunlu ərazisinə daxil olur. Ancaq Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah ətrafında qüvvətli bir dövlət yaranmasını qəbul etmir. 1467-ci ildə bütün bunların nəticəsində Cahanşah Təbrizdən Diyarbəkirə hərəkət edir. Osmanlı sultanıMehmed oğlu Bəyazidi ona köməyə göndərəcəyini vəd edir. Həsən gözlənilmədən onların üzərinə yürüyür və Muş döyüşündə onları məğlub edir. 1468-ci ildə Azərbaycanın cənubunu və Qarabağı tutmaqla, paytaxtı Təbriz olan Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoyur.

Həsən padşah qazandığı başarılardan özünün yenilməz hökmdar olduğuna inanmışdı. Ən ciddi rəqib olaraq Osmanlını görürdü. Həmçinin, 1461-ci il TrabzonRum dövlətinin Fateh Sultan tərəfindən fəth edilməsini həzm edə bilmirdi. Beləliklə, Osmanlı-Ağqoyunlu savaşı başlayır. Həsən Malatyada Osmanlını məğlub etsə də, əsl savaş 1473-cü il 11 avqustda Otluqbelində cərəyan edir. Ağqoyunlular məğlub olur. Kirman valisi olan oğlu Zeynal Mirzə savaş meydanında qalır.
Bu məğlubiyyətdən sonra Uzun Həsən nüfuzunu itirdi. Gedərək dövlət işlərindənuzaqlaşdırıldı. Dövlət faktiki olaraq onun yoldaşı Şah Begümün təsiri altında qaldı.

Bu savaşdan bir il sonra oğlu Uğurlu Məhəmməd üsyan etməklə Şirazı tutur. Həsən Təbrizdən bu xəbəri alıb əsgərləri Farsa göndərir. Lakin, Məhəmməd Şirazdan ayrılıb İraqa qaçır. Əmisi Üveysin yanına gələn Məhəmməd yenidən üsyan qaldırsa da üsyan yatırılır və 1475-ci ildə Üveys öldürülür.

1476-cı ildə Həsən sonuncu dəfə Gürcüstan səfərinə çıxır. Bir çox qənimətlə və xəstə halda ölkəyə qayıdır. 1478-ci ildə vəfat edir və Nəsriyyədə dəfn edilir.

Mənbələrdə qeyd edilir ki, Uzun Həsən alimləri himayə edir, hər cümə onları toplayaraq müzakirələr aparır. Həmçinin, “Həsən Padşah qanunları” adlanan qanunnamə yazmış, 85 il ərzində qüvvədə olmuşdu. Tarixçi Şərəf xan Bitlisi də yazırdı ki, vergilərin alınması haqqında qaydalar İran və Azərbaycanda istifadə edilirdi. Qanunnamə dövlətin idarə, vergi və ictimai işləri ilə bağlı idi.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Əsmər Lətifova