Türk Xalqları Tarixi- 21 Azər Hərəkatı

Alnın açıq, ürəyin pak
gec-tez zəfərr sənindir mütləq,
EY FƏDAİ! Keyfinə bax!
Bu günlər də gələr keçər…

Güney Azərbaycanda milli-azadlıq hərəkatı Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə Azərbaycan Milli Hökumətinin yaranması ilə nəticələndi.
Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan türklərinin apardığı milli-azadlıq hərəkatının təbii yekunudur. Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı ilə aparılan “21 Azər hərəkatı” 12 dekabr 1945-ci ildə Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulması ilə nəticələndi. Ona görə də tarixi-siyasi ədəbiyyatda Azərbaycan Milli Hökuməti “21 Azər hərəkatı” adı ilə tanınmaqdadır.
Azərbaycan Milli Hökuməti İran adlanan ölkədə Azərbaycan türklərinin milli muxtariyyət hüququnu tanıyan bir hökumət kimi fəaliyyətə başlamışdır. İslahatlarının nəticəsində Təbriz Dövlət Universitetinin və çoxlu sayda orta məktəblərin açılması, Milli teatrın və mili filarmoniyanın yaradılması, milli kitabxanaların istifadəyə verilməsi, yolların çəkilməsi və s. kimi işlərlə Azərbaycan Milli Hökuməti bir ildə iyirmi illik İran hökuməti dövründən qat-qat artıq bir irəliləyiş əldə etmişdi.
Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə aparılan mədəni islahatların mühüm bir hissəsini ana dili məsələsi və mətbuatın formalaşması tutur. 1945-1946-cı illərdə Azərbaycanın Güneyində müxtəlif mətbuat orqanları, o cümlədən “Vətən yolunda”, “Azərbaycan”, “Fəryad”, “Azad millət”, “Qələbə”, “Yeni Şərq”, “Maarif”, “Demokrat”, “Fəlahət” (Təbriz), “Cövdət” (Ərdəbil), “Urmiyyə”, “Qızıl əsgər” (Urmiyə), “Vətən” (Miyana) qəzet, jurnal və məcmuələr nəşr olunmuş, bu mətbuatın səhifələrində ölkənin ictimai-siyasi və ədəbi həyatı öz təcəssümü tapmışdır.
Azərbaycan Milli Hökuməti sosial və iqtisadi dəyişiklikləri həyata keçirmək məqsədilə bir sıra ciddi islahatlara da başlayır. Bu islahatlar sırasında torpaqların kəndlilərə paylanılması, şəhərlərdə və kənd yerlərində xəstəxanaların açılması, yolların çəkilməsi, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, işsizliyin aradan qaldırılması və s. kimi mühüm məsələlər yer alır.
İslahatların surətli bir şəkildə həyata keçirildiyi bir dövrdə Milli Hökumət İran fars rejiminin əli ilə 12 dekabr 1946-cı ildə süquta uğradıldı.
Azərbaycanın işğalının ardından minlərcə Azərbaycan türkü ya qətl edilmiş, ya da sürgünə göndərilmişdir.
Azərbaycan Milli hökumətinin qurucuları Seyid Cəfər Pişəvəri başda olmaqla böyük işgəncələrə məruz qalmışlar. S.C.Pişəvəri 1947-ci ilin iyul ayının 11-də Yevlax şəhəri yaxınlığında müəmmalı şəkildə maşın qəzasında həlak olmuşdur. Hökumətin baş prokuroru Firudin İbrahimi Təbrizdə edam olunmuş, maarif naziri Məhəmməd Biriya sovet rejimi tərəfindən 22 ildən artıq həbsə məhkum edilmişdir. Azərbaycan Milli Hökumətinin ömrü uzun olmasa da, bu hökumətin yaranması və fəaliyyəti Azərbaycanın güneyində milli-azadlıq hərəkatının sonrakı mərhələdə inkişafına ciddi təkan vermişdir. Doktor M.Zehtabi “21 Azər” hərəkatı haqqındakı məqaləsində yazır: “Bu hərəkat II Dünya müharibəsindən sonra ümumən İran və Azərbaycan azadlıq hərəkatının, xüsusən milli azadlıq hərəkatının zirvəsidir. Bu hərəkat əleyhinə olanlar, istər daxildə və istərsə də xaricdə onu separatizm adlandırsalar və onun biganələrin əli ilə yarandığını iddia etsələr də o, əslində, heç bir xarici əl vasitəsilə yox, dövrün ictimai hadisələrinin istəyi və iradəsi ilə yaranmışdı. II Dünya müharibəsindən sonra “21 Azər” hərəkatı dünyada qələbə çalan birinci milli azadlıq hərəkatı idi. Buna görə də bütün dünya xalqlarının diqqətini cəlb etmişdi.”
Cəmi bir il ömür sürsə də, Milli Hökumətin yaranması Güney Azərbaycanda tarixi dövlətçilik ənənələrimizin dirçəlişi və gələcək nəsillərə nümunə olacaq bir mücadilə kimi müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etmək istəyirəm ki, yaşamaq üçün ölməkdən əsla çəkinməyən bu millətin bağımsızlıq və hürriyyət ideyaları hələ də yaşamaqda və yaşadılmaqdadır. O, sönməyən bir məşəldir…”21 Azər”in qutlu olsun Azərbaycan Türkü!

Fəqət ümid doğdu yenə qarşımda
Türkdü atam, damarımda var o qan
Sabahımı bənzədirəm bir zaman
Şan içində keçən böyük dünümə…

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: İlkanə Türksoy Şadıoğlu