Türk Adının Mənası

Türk adının mənası hər türklə əlaqəli bir məsələdir. Türk milləti bu adı ilk öncə bir qəbiləyə, bir dövlətə versə də sonradan Türk xaqanlığının bütün mərkəzi Asiyaya sahib olmasından sonra Türk adını eyni soydan gələn digər irqdaşlarına da aid etmiş, bundan sonra Türk adı artıq bu dili danışanların hamısına şamil olunmuşdur. Buna baxmayaraq Türk adının bu yayılmasına rəğmən bəzi Türk boyları və ya dövlətləri öz adları ilə də adlanmış və bu hal bu günə qədər gəlmişdir.

Türk adının tarixi və onun anlamı haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Tarixi dövrlərdə Türk adına daha çox Çin mənbələrində rast gəlinir. Bunun səbəbi qədim Türklərin Çinlə qonşu olması və mütəmadi müharibələrin baş verməsidir.

VI əsrdə Xinqan dağları tərəflərində Juan-juanlara tabe olub sonradan öz müstəqilliyini əldə edən bir Türk tayfası vardır ki özünə Türk adını vermişdi. Həmin Türklərə indiki dövrdə çox zaman Göytürklər deyilir. Bunun səbəbi 8-ci əsrdə yazdıqları abidələrdə sadəcə bir yerdə özlərinə “Kök Türük” demələri və indiki dövrdə həmin Türkləri digər Türk boylarından və dövlətlərindən fərqləndirmə zərurətidir. Kök Türük ifadəsindəki “kök” sözü rəng olaraq göy mənasını ifadə edirdi. Həmçinin qədim türk dilindəki Tanrı mənasındakı “Teŋri” həm də göyü yəni səmanı ifadə edirdi. Tanrının və səmanın qutlu rəngi göy sayılırdı. Kök Türük ifadəsi isə “səmavi Türk” yəni yaradana bağlı Türk demək idi.

Göytürklərin adına Çin mənbələrində rast gəlirik. Çin mənbələrində Türk sözü iki işarə ilə “tu-kiüe” şəklində yazılırdı. İndiki dövrdə Türk sözü tək hecalıdır. Amma qədim dövrlərdə bu söz iki hecalı şəkildə “Türük” idi .

Türk adının tarixini bir sıra tarixçilər Göytürklərlə bağlayırlar və onlardan əvvəl Türklərin özlərinə Hun dediklərini bildirirlər. Hun adı soğdca bir mətndən oxunduğu üçün Hun şəklində bilinmişdir. Ancaq qədim Türk dilində h səsi olmadığına görə və h olan sözlərin Türkcədə k ilə olduğunu nəzərə alsaq bu sözün Türk dilində “Kun” olduğu üzə çıxır. Kun adının sonraki dövrlərdə də istifadə olunduğunu görürük . XI əsrdə Əl-Biruni Kun adında bir boydan bəhs edir, həmçinin Fateh Mehmet dövründə Şükrullahın “Behçetüt – təvarix” əsərində Oğuzlara Kun adının  da verildiyi qeyd edilir. Bir sıra tarixçilər Hun adının insan mənasına gəldiyini qeyd edirlər. Amma bu mənalandırma qədim Türkcəyə uyğun deyil. Türkiyənin böyük türkoloqlarından Hüseyin Namık Orkun buna etiraz edərək Hun sözünün əslinin Kun olduğu və bu sözün Mahmud Qaşğarlının “Divanü lüğatit türk” əsərindəki izahatına görə “qoyun” demək olduğunu bildirir. Türk tarixində bir sıra Türk tayfaları özlərinə bir sıra heyvanları simvol kimi seçirdilər və bəzən də o heyvanın adı boyun adı olur. Qoyun qədim Türklərdə bərəkət simvolu idi. Həmçinin orta əsrlərdə Azərbaycan dövlətlərinin adında da “qoyun” sözünün işləndiyini görürük və Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri buna misaldır. Ziya Göyalp da Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin adının Qarahunlu və Ağhunlu adları ilə bağlayır.

Türk adının mənası və mənşəyi ilə bağlı tarixi dövrlərdən etibarən müxtəlif fikirlər olmuşdur.  Qədim Şərq mənbələrində Türk Yafəsin oğlunun adı olduğu və Türklərin o Türkdən törədiyi rəvayəti vardır. Bu fikir rəvayətdən başqa heç bir önəmə malik deyildir. Bəzi İslam qaynaqlarında Türklərin Yəcüc-Məcüc səddinin digər tərəfində qaldıqları onlara üçün ərəbcə “terek” deyildiyi və Türk adının buradan çıxdığını iddia olunur. Bu fikir də Türkologiya elmində müzakirəsi belə lüzumsuz olan bir fikirdir.

Macar alimlərindən Fiok Karoliyə görə çin dilindəki Tu-kiüe olan Türk sözünün kökü “Turku”dur və Xəzər dənizi sahilində yaşayan İskitlərin dilində bu sözün mənası “göl kənarında oturan adam” deməkdir. Türk adının mənası ilə bağlı ilk elmi açıqlamanı türkoloq Vamberi Armin verir və onun fikrinə görə Türk sözü “törəmək” felindən yaranıb. Ziya Göyalpa görə isə Türk sözü “törəli”, “törəsi olan” deməkdir.

Türk sözünün əsl mənası isə elə qədim Uyğurca yazılmış olan mətnlətdən üzə çıxır. Uyğurca yazılmış mətnlərin bəzilərində Türk sözü millət adı olaraq yox, başqa məna verən söz kimi istifadə olunur. Buradan da Türk sözünün əsl mənası üzə çıxır. Həmin mətlərdə Türk sözü “güclü,qüvvətli” mənasında işlədilir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki Türk sözü qədim Türkcədə güclü, qüvvətli mənasını verən bir söz olmuş və daha sonra bu söz bir boyun adı olmuş, bundan sonra həmin boyla eyni dili danışan bütün boylara Türk adı verilmişdir.

Qaynaq: Hüseyin Namık Orkun – Türk Sözünün Aslı