Təsəvvüf istilahları – təsəvvüfdə insan təsviri

Təsəvvüf  istilahlarının böyük bir qismi bu cərəyanın nəzəri və əməli cəhətlərini əhatə edən anlamlardan ibarətdir. Dərviş və sufilərin ad və ləqəblərindən  tutmuş, onların geyim həyat tərzi toplantı məclisləri, mərasim və adətləri,namaz, dua və zikrləri, təşkilatlandığı qurumlar, təriqət və silsilələr, dərvişləri əxlaqi keyfiyyətləri, davranış və rəftarı keçirdikləri xəlvət, sınaq və başqa mistik təcrübələr, hal və məqamlar, həqiqətə doğru seyr və süluk mənzilləri olduqca zəngin anlamlar ifadə olunur.

Təsəvvüfdə kainat (böyük aləm) ilə insan (kiçik aləm) arasında bağlılıq vardır və insan böyük aləmin mükəmməl mükəmməl nüsxəsi, Tanrının Yer üzərindəki xəlifəsi sayılır. Qurana görə ən gözəl biçimdə yaradılan insan cisminə görə deyil, ağıl və mərifətinə görə dəyərlidir. Təsəvvüfdə insan təsviri çeşidli sufi anlamlarını ifadə edir:

Üz – qəlbin aynasıdır, parlaq və aydın olduğuna görə Haqqın camal və lütf sifətinin təcəllisi sayılır. Üz rəmz olaraq vəhdətə işarədir. Haqq və həqiqəti bütöv əks etdirən aynadır.

Sirri-həqqin məzhəri, aləmnüma ayinəmiz

saf meydir, sadə üz, başqa nədir? – biz bilməyizş

(Füzuli)

Zülf – qıvrım və qara rəngdə olub üzü-yəni vəhdəti örtür. Saç tanrının calal(qüdrət) və qəhr sifəti vəhdəti qoruyur. Saç kəsrətə işarədir və maddi varlıqların təzahürüdür, bu isə insanın vəhdətə qovuşmaq yolunda əngəl və sınaqdır. Saçın qıvrım və əyrisi sanki insan nəfsi üçün cazibəli tələdir. Arif həmin sınaqdan keçərək vəhdətə qovuşa bilər.

O qara zülfünü gəl açma sən, ey nazlı nigar

Cismi canım ilə bağlayan ol tel qırılar.

(Füzuli)

Burun  – əlif xətti kimi düz olub meridian xəttinə bənzər, uzun tarazlı bölümü bununla olur.

Alın – açıq, geniş və aydın olduğuna görə camal sifətinin doğuş yeridir. İlahi sirlər alına yazılır.

Zənəxdan – çənədəki çüxur qaranlıq olur və ilahi sirlərin anlamı yolundakı çətinliklər bu rəmzlə verilir. Məhəbbət sirrinin müşahidəsi bu anlamla bağlıdır.

Çeşm (göz)– batini görüm olaraq  Haqqın müşahidəsinə işarədir. Gözün zahiri görümü isə insan nəfsini azdıra bilər.

Çeşmini əhli-nəzər qəsdinə təyin eyləyən

Nazü qəmzədən mühəyya eyləmiş əsbab ona.

(Füzuli)

Əbru (qaş) – qaş kamana bənzər lakin rəmz olaraq Tanrı substansiyasının calal və qəhr pərdəsidir. Arif həmin qüdrətə görə Haqq ilə qovuşmaqdan çəkinir və bu vüsalın mümkünsüzlüyünü anlayır.

Xal – qara və incə bölünməz nöqtə kimi bütövlük nişanəsi və vəhdət rəmzidir.

Dənadan (diş) – parlaq və səpələnmiş mirvari kimi kəsrət aləminin incəliklərini ifadə edir. Diş – camal sifətindən doğan incə anlamdır.

Dəhan – haqqın təkəllüm sifətinə işarədir, yığcam olduğuna görə həqiqətləri özündə toplayan vəhdət mücrüsü sayılır.

Dil – Haqqın təkəllüm(danışmaq) sifətinə işarədir.

Ləb(dodaq) – həm danışmaq və söz sifətinə işarədir, həm də təravətli olduğuna görə su kimi həyat və dirilik rəmzidir.

Ürək – geniş və tutumuna görə incilər saxlayan dərya ilə, aydınlıq və paklığına görə ayna və ya camla, mənəvi dəyərli saxladığına görə Kəbə ilə mərifət şərabı ilə zənginliyinə görə sağər və meyxanə ilə, dərd yuvası olduğuna görə viranə və külbə ilə müqayisə edilir.