Odlar yurdunun ibtidai yaşamı (3-cü dərs)

İbtidai icma dövrünün ən önəmli mərhələlərindən biri də Neolit dövrüdür.Hər birimizin gördüyü yallı təsvirləri (Qobustan qayaüstü təsvirlərində) bu dövrü əks etdirir. Ümumiyyətlə,Qobustandakı neolit daş məmulatların çoxu tipoloji və morfoloji baxımdan mezolitdəki kimidir.Bu söz mezolit və neolit insanının antropoloji görünüşü üçün də keçərlidir.Buradan belə bir qənaətə gələ bilərik ki,Qobustan sakinlərinin tarixi-mədəni inkişafında ardıcıllıq olmuş,eyni tayfalar,kökcə yaxın olan toplumlar minillər boyu bu ərazidə yaşamışlar.

E.ə.VII-VI minillikləri əhatə edən Neolit dövrünün ən böyük uğuru əkinçilik və maldarlığın meydana gəlməsi idi.Bu da öz növbəsində istehsal təsərrüfatının əsasını qoyaraq “Çoban tayfaları“nı icmanın qalan kütləsindən ayırmışdır.

Məhsuldar qüvvələrin inkişafında təbiət və cəmiyyətin kökündən dəyişdirilməsi işində aparıcı rol oynayan bu irəliləyişi tarixi ədəbiyatlarda “Neolit inqilabı“adlandırırlar.

Bu dövrə aid arxeoloji tapıntılar kifayət qədərdir.“Ana zağa“nın Neolitə aid tapıntıları içərisində əhliləşdirilmiş keçi sümükləri Azərbaycanda əkinçilik və maldarlığın Ön Asiya və Yaxın Şərqdən,o cümlədən Zaqros bölgəsindən sonra meydana çıxdığını göstərir.

Belə bir şəraitdə əhalinin tam oturaqlığa – kənd təsərrüfatına keçməsi üçün şərait yarandı.Son neolitin (e.ə.vı minillik) bu kənd tipli məskənlərinə misal olaraq Cənubi Azərbaycanda – Təbriz yaxınlığındakı Sulduz və Yanıqtəpə düzündəki Hacı Firuz abidələrini göstərə bilərik.Gəncə-Göygöl bölgəsində də bu dövrlə bağlı arxeoloji ekspedisiyalar baş tutmuşdur.

Dulusçuluq,saxsı qab istehsalı Neolitin başlıca qazanclarından biri hesab edilir.

Neolit dövrünün arıyca isə e.ə.V-IV minillikləri əhatə edən Eneolit dövrü gəlməkdədir ki, bu dövr üçün ən başlıca səciyyəvi cəhət oturaq əkinçilik və ev maldarlığı idi.Buna sübut olaraq Kültəpə və Qarğalar təpəsini misal çəkə bilərik.Şahtəpə yaşayış yeri isə Eneolitdə suvarma əkinçiliyinin mövcudluğunu göstərir.Lakin,onu da qeyd edək ki,bu dövrdə dəmyə əkinçiliyi daha geniş yayılmışdır.

Üzümçülük təsərrüfatı da öz başlanğıcını Eneolitdən götürmüşdür.Bunu Şomutəpə və Əliköməktəpədə aşkar edilən tapıntılar sübut etməkdədir.

Əliköməktəpə yaşayış məntəqəsindəki at sümükləri isə ölkəmizdə atçılığın 6 minillik tarixini sənədləşdirməklə yanaşı,Azərbaycanı bütün Avrasiyada atın ev heyvanı kimi bəslədildiyi ən qədim ocaqlardan biri kimi tanıtmışdır.

Bu dövrə aid qablar üzərindəki naxışlarda Quzey Mesopotamiyadakı Übeyd mədəniyətinin təsiri gözə çarpır.Metal ilə tanışlıq və Quzey Mesopotamiya ilə münasibətlərin olması da məhz Eneolit dövrünə təsadüf edir.

Eneolitin digər dövrlərdən ən böyük fərqlərindən biri o idi ki,bu dövrdə anaxaqanlıq öz yerini ataxaqanlığa verdi.