Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
Güney Azərbaycanın ən qədim əhalisindən olan turukkilərin adı akkadlı Sarqonun (e.ə.24-cü əsr) dövlətindən bəhs edərkən çəkilmişdir.Naram Suenə qarşı quzeydə 17 hökmdarın yaratdığı koalisiyada isə tourki ölkəsinin III uşumel adlı hökmdarı vardı.Buradan da bizə aydın olur ki,bu tayfalar tarix səhnəsinə kuti və lullularla eyni vaxtda çıxmışdır.
E.ə. II minilliyin əvvəllərindən başlayaraq turukkilər Mesopotamiyanın quzey-gündoğarındakı siyasi hadisələrdə fəal iştirak etmişlər.E.ə.18-13-cü yüzillərin assur yazılarında da bu tayfa birliyinin adı dəfələrlə çəkilib. Assur mətnlərinin birində adları “Turukki ölkəsinin adamları“kimi çəkilir və bu ərazidə kutilərin də yaşadığı bildirilir. Lullubelər kimi onlar da hurrilərlə əlaqələr saxlayırdılar.
Miladdan öncə 23-cü yüzildən etibarən turukkilər İkiçayarasının quzeyində Assuriya hüdudlarında təhlükə yaradırdılar.Assur çarı I Şamşi-Adad onlara qarşı yürüş keçirsə də Şuarraya turukkilərin axınının qarşısını ala bilmədi.Assur çarı I İşma-Daqan “nikah diplomatiyası“na əl atıb turukki başçılarından olan Zazinin qızını öz oğluna aldı.Lakin, turukkilərin digər başçısı Lidaya Assuriyaya qarşı dəfələrlə çıxış edərək Aşağı Zab çayının yuxarı axarındakı Nurruqum və Ahazım torpaqlarını ələ keçirmiş,Şuşarranı qoparmışdır.
Fəratın sol sahilindəki qazıntılar zamanı tapılan akaddilli gil yazıların 14-ü turukkilərin Assur çarlarını tez-tez narahat etməsini sənədləşdirir.Buna görə I İşme-Daqan ordusu ilə Ahazım vilayətinə yürüş edərək onu turukkilərdən azad etdikdə I Şamşi-Adad sevinmişdi. Lakin,digər kitabəyə görə az sonra turukkilər Kakkulatimi tutaraq çoxlu qənimət ələ keçirmişdilər.
Mari şəhərindəki çar arxivi mətnlərində turukkilərin adı 20-dən çox yerdə çəkilib.E.ə.18-ci yüzildə onların ələ keçirib hökmranlıq etdiyi torpaqların sırasına Qabra,Katanum,Tiqunanim və digər vilayətlər də aid idi.
Şuşarra və ətraf torpaqlara kuti və lullular da iddia edirdi.Bu tayfaların arasıkəsilməz təzyiqi Assuriyanın süqutunda az rol oynamadı.Babilistan hökmdarı Hammurapi bundan istifadə edərək Subartu və Kutium ordularını,sonra isə kuti qoşunlarını məğlub etdi.
E.ə.XIV əsrdə Assuriyanın qüdrəti yenidən artdı.Bunu Həsənlidən aşkar edilən tapıntıda Aşşur-Uballitin yazısı Urmiyanın da bu çarın təcavüzündən kənarda qalmamasını göstərir. Bir kitabədə I Adad-Nirari özünü “kassi,kuti,lullube və şubarların qüdrətli tayfalarını qırıb çatan“adlandırır.Sonra yazır ki,atası Arikdenil “Turukki və Niqimhi ölkələrini hüdudları boyu“,həmçinin “kutilərin geniş torpaqlarındakı dağları və təpələrin bütün hakimlərini“ tabe etmişdir.Buradan görünür ki,I Adad-Nirari kuti,lullube və turukkiləri Assuriya ağalığını tanımağa məcbur etmişdir.Kutilər üsyan qaldırsa da I Salmanasar bu üsyanı yatırmışdır.
13-14-cü əsrlərdə turukkilər zəifləməyə başladı.Artıq Assur mənbələrində də adları az çəkilir və ya ümumiyyətlə çəkilmirdi.
Manna dövləti çağında Urmiyanın günbatarında (başlıca olaraq Gilzan vilayətində) hurri dilində danışan boylar da mövcud idi.Ön Asiyanın qədim xalqlarından olan hurrilər e.ə.II minilliyin başlanğıcında Suriya və Quzey Mesopotamiyadan Urmiya gölünədək yayılmışdır. İkiçayarasının quzey-günbatarında e.ə.XVI-XIII əsrlərdə hurrilərin qurduğu Mitanni dövləti var idi.Bəzi mənbələrə görə bu dövlət öz hakimiyyətini kuti və lullular üzərinə də yaymışdılar.Mitanni hurrilərinin istehsal etdikləri sənət məmulatları Azərbaycanın şimalınadək gəlib çatmışdır.Hurrilər Mannanın başqa vilayətlərində də yaşayırdılar.Herodot matiyenləri hurrilərlə eyniləşdirir.Lakin,özbək və qaraqalpaqlar arasında moyten,mitan, mütten türk soy adları bu eyniləşməyə mane olur.Bu zaman Urmiya gölü Mantiana adı ilə tanınmışdır.Hurri dili Urartu dili ilə qohum idi və geniş əraziyə yayılmışdır.
