Süleyman Əliyarlı – Kökün Kim?

Etnogenezis haqqında araşdırma yazıma başlamamışdan öncə istərdim ki, bir yazı taxtası düşünəsiniz. Və zənn edin ki,  mən bu yazı taxtasına min ilin sualını yazıram: “KÖKÜN KİM?”

 

XI əsrdə türkün ensiklopediyaçı alimi Mahmud Kaşğarlının “Divani-luğat-it-Türk” kitabında bu sual qoyulub. Bu çox geniş və əhatəli bir mövzudur. Ona görə mən düşünürdüm ki, öz məqaləmdə  “Etnoge- nezis: tarixçiliyi və başlıca elmi aspektləri” mövzusun- da yazam. Amma sonra düşündüm ki, bu məqalədə yalnız tarixçiliyi əhatə edə bilsək, bunun özü də böyük bir iş olar. Çünki tarixçilikdə tədqiqat və mənbəşünaslıq baxımından çoxlu problem- lər var. Sonra bu mövzuya bir daha qayıda bilərik.

Tarixçilik mövzusuna başlamazdan əvvəl bir məsələni qeyd etmək istərdim. Sovetlərdə bizim bu “Kökün kim?” sualı ilə bağlı saxta bir konsepsiya mövcud idi. O konsepsiya bizim türklüyümüzü inkar edirdi. Bu, gənc nəsillərin yaddaşından türklüyü tamamilə yox edib-silmək məqsədi güdürdü.

 

Müəllifi olduğum “Azərbaycan tarixi” kitabının 7-ci bölümünün 1-ci paraqrafının 1-ci mövzusu belədir: “Azərbaycanlıların kimliyindən yazılanlara bir baxış. Tarixçilik imperializmi”. Bu yanaşmanı, bu konsepsiyanı imperializm kimi dəyərləndirmişəm.

 

Bu fikrimi əsaslandırmaq istərdim. XX əsrin əvvəllərinə düşən böyük bir irfan nəslinin çox gözəl tədqiqatçısı olan Firidun bəy Köçərli, səhv etmirəmsə, 1903-cü ildə Tiflisdə ana dilimizdə bir kitab çap etdirdi: “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı”, rus senzorlar (əslində bu vəzifəni əsasən ermənilər yerinə yetirirdilər) kitabın adını dəyişərək, “Литература Азербайджанских татар” qoydular.

 

Bizim tariximizin ideoloji senzorluq müstəvisində qayçılanması bəzilərinin düşündüyü kimi 1930-50-ci illərdən deyil, XX əsrin əvvəllərindən, hətta müəyyən məqamlarda XIX əsrdən başlanmışdı

 

1927-ci ildə gənc alim Qəhrəman Qaraqaşlı Qərbi Azərbaycanda ayrımların kimliyini araşdırırdı. Ona bir ekspedisiya vermişdilər. Sonra bu mövzuda məruzə etdi. Məruzənin başlıca nəticəsi açıqlandı. Bütün komponentlər və göstəricilər sübut edirdi ki, ayrımlar türkdürlər. Amma bu ekspedisiyaya pul qoyan, Azərbaycanı öyrənən cəmiyyətin idarə heyəti bu məruzədən qəti şəkildə narazı qaldı. Çünki onlar Moskvanın xətti ilə davranmalıydılar. Ona görə də Qəhrəman Qaraqaşlının məruzəsinin çapı bir müddət geriyə atıldı – 1929-cu ilə kimi üzə çıxarılmadı.

 

Sonra elə həmin bölgəyə bu mövzunu öyrənmək üçün təcrübəli Azərbaycan etnoqrafı Ələsgər Ələkbərov göndərildi. Ələkbərov həyat dərsi görmüş, səriştəli adam idi. Ekspedisiyadan sonra məruzə etdi ki, ayrımlar kökcə ermənidirlər. Sübut etməyə çalışdı ki, “ayrım” sözünün özü “hay” və “horom” sözündən əmələ gəlib. “Hay”– erməni, “horom” isə yunanca “rum” sözünün yazılışıdır, yəni “yunan erməniləri” deməkdir. Bəs mənşəcə kimdirlər? Bu, o qədər də önəmli deyil. Əsas odur ki, türk deyillər.

1926 və 1937-ci illərdə Rza şah rejiminin birbaşa sifarişi ilə Seyid Əhməd Kəsrəvinin “Azəri, ya zəban-e bastan-e Azərbayqan” kitabı Tehranda çap edildi. Bu kitab azərbaycanlıların türklüyünü bütünlüklə rədd edirdi, onun fikrincə, XI yüzilə qədər bu millət kökcə iranlı olaraq qalır və farsca (azəricə) danışırdı. Bu səbəbdən türkcə bura gəlmə dildir,

 

Azərbaycanlıların “ana dili deyildir”. Elmi ədəbiyyatda “kəsrəviçilik” adlandırılan bu təlim milli kimliyimizə qarşı universal bir vasitəyə çevrildi. 1945-46-cı il Güney Azərbaycana istiqlal hərəkatına qarşı Qəvvam əs-Səltənənin Moskva görüşlərində də istifadə edildi (“Molotov protokolları”).

 

Bakıda AMEA-nın Tarix İnstitutu tərəfindən hazırlanmış olan ilk çoxcildli “Azərbaycan tarixi”ndə (İ cild, 1958) etnogenezis probleminə yer verilməmişdir. Yalnız “Azərbaycan dili” başlığı altında mövzunun açıqlanması əvəzinə cəmi üç səhifəlik çox səthi bir arayış vardır.

 

Bu yazının müəllifi Əlövsət Quliyev idi. O zaman Tarix İnstitutunda direktor işləyirdi. Əlövsət müəllim burada yazır: “Bu tayfaların (türklərin – S.Ə.) yığcam kütlələri buraya V–VII və XI–XII əsrlərdə gəlmişdi. Onların gəlməsi və burada sakin olması ilə Azərbaycan əhalisinin uzun müddət danışdığı və bir-birindən fərqli olan dilləri üzərində tədricən türk dilinin üstünlük qazanması gözə çarpırdı. Bununla belə yerli əhalinin əsas dilləri – azəri və aran dilləri olduqca böyük müqavimət və sabitlik göstərirdi”.

 

Bununla nə demək istəyirdilər? “Kökün kim?” – sualına cavab verirdilər, yəni Güney Azərbaycan başqa, Quzey Azərbaycan isə tamam başqa bir bölgədir. Güney Azərbaycan kökcə İranlı olan azərilərin yurdudur. Azəri dili də fars dilinin əsasında, onun əski bir qolu kimi verilir. Aran dili isə Qafqaz–İber dillərindən biri kimi tıqdim edilirdi. Güney Dağıstan ləzgi qrupuna yaxın bir dil kimi verilirdi.

Bu konsepsiya burada artıq bu şəkildə Azərbaycanın milli varlıq olmadığı fikrini ortalığa gətirmişdir. Yəni Güney Azərbaycanda və Quzey Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar heç zaman vahid bir xalq olmamışlar. Mənə elə gəlir ki, bunun nə dərəcədə ciddi problem olduğunu izah etməyə ehtiyac yoxdur. Ancaq bununla, yəni çoxdilliyin bu arayışı ilə kəsrəviçilik Sovet Azərbaycanına da gətirildi və bir növ rəsmiləşmiş oldu.

 

1946-cı il fevralın 23-də Qəvvam əs-Səltənə Stalin və Molotovun qəbulunda olmuşdu. Molotov Qəvvam əs-Səltənəyə iradını bildirərək deyir ki, siz azərbaycanlılara məktəb, yazı-pozu, qəzet, muxtariyyət verməməkdə düz etmirsiniz.

 

Bu görüşə aid sənədlərdən belə bir hissəni sizin diqqətinizə çatdırıram:  “Затем Kавам достал из кармана кaкой-то документ и заявил: “Здесь доказывается, что тюркский язык не является родным языком азербайджанцев. Этот язык занесен сельджукскими завоевателями 900 лет тому назад. До этого aзербайджанцы говорили на персидским языке. Пантюркисты вели большую пропоганду в Азербайджане (söhbət Cənubi Azərbaycandan gedir – S.Ə.) распространяя там большом количестве литературу. Однако это пропаганда не имела успеха, так-как пантюркисты не могли изменить естество азербайджанцев”.Qəvvam bunu deyir, lakin o, XI–XIII əsrlərdə İranlıların türklərin dilinə niyə keçdiklərini izah etmir. Böyük İran sivilizasiyasının arxasında duran bir millət niyə bunu etsin ki? Bu, sirr olaraq qalır.

 

Bunlar deyirlər ki, dili qəbul etdilər və bu dil də onların ana dili deyil. Ona görə də türk dili onlara yabancıdır. Amma əndamca, antropoloji, mənəvi cəhətdən, digər varlıqları baxımından azərbaycanlılar elə İranlılardılar. Onların təbiəti dəyişilməmişdir.

 

Yeri gəlmişkən, künyə və nisbəsi ilə məlum bir tarixi şəxsiyyətlə bağlı qısa bir arayış verim: Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə Nizam-əl-Mülk iki böyük Səlcuq imperatoru zamanında hakimiyyətdə olmuş, bu boyda imperiyanı idarə etmişdir. Özü yazır: “Mən bütün ölkələrə, əyalətlərə (imperiyanın bir ucu Amu Dərya, bir ucu Egey dənizi idi – S.Ə.) farsca bilən, farsca danışan, fars təhsilli kargüzarlar, nəzarətçilər, müfəttişlər göndərirəm”.

 

Tədqiqatçılar bu fikrə gəlirlər ki, Nizam-əl-Mülkün dövründə Səlcuq imperatorluğunda sayı 10.000-dən artıq İran ziyalısı bu dövlətin idarəçiliyi, maarifi, kargüzarlığı, dövlət və digər yazışmalarını inhisara almışdı

 

Ona görə ki, tarixi yanaşma ilə sübuta yetmiş olur ki, bu şəraitdə, belə bir mühitdə fars dili türk dili ilə əvəz oluna bilməzdi. Hələ onu demirəm ki, üç böyük türk imperatorluğu (Qəznəvilər, Qaraxanlılar, Səlcuqlar) fars mədəniyyəti, ədəbiyyatı üzərində böyük sayğı və himayədarlıq edirdi. Fars ədəbiyyatının şah əsəri olan Firdovsinin “Şahnamə”sini belə Sultan Mahmud Qəznəvi sifariş vermişdi. Mən belə düşünürəm ki, 60.000 beytlik bu nəhəng əsərin müəllifinə vəd olunmuş ənamın verilməməsinin səbəbi hər halda bu kitabın başdan-ayağa antitürk ruhda yazılması idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qeyd etdiyi kimi, “Şahnamə” fars şovinizmi və nasionalizmindən yoğrulmuş, türkə və türklüyə qarşı yazılmış bir əsərdir.  Burada söhbət Azərbaycanın böyük bir hissəsindəki xalqından gedir ki, əgər bunlar İranlı idilərsə, İranın böyük sivilizasiyasına dayanırdılarsa, nə üçün onlar türkcəyə keçməli idilər? Demək istəyirəm ki, bu konsepsiya Əhməd Kəsrəvinin “Azəri, ya zəban-e dastan-e Azərbayqan” kitabından alınmadır. Qəvvam əs-Səltənənin oxuduğu parça da, “Azərbaycan tarixi”nin 1958-ci il çapında yer alan hissə də Əhməd Kəsrəvinin kitabından köçürmələrdir. Konseptual olsa da, plagiatdır.

 

Sonra aydın şəkildə izləmək olur ki, bu konsepsiyanı ortaya qoyan Azərbaycan alimləri, AMEA-nın Tarix İnstitutunun əməkdaşları xüsusi hazırlıq işlərinə də qatılmışlar. Məsələn, onlar duyurdular ki, antropoloji biliklər, araşdırılmalar aparılmazsa, müəyyən etmək, sübut etmək mümkün olmayacaq ki, bu iranlıdır, yoxsa türkdür. Niyə kiçik xalqlar öz dilində qaldı, amma ərazicə bu taydan bir neçə dəfə böyük olan Cənubi Azərbaycan dəyişdi? Bunu sübut etmək üçün antropoloji tədqiqatlar lazım idi. Bunlar bu səpgidə bircə nəfər antropoloq götürdülər. O, mərhum Rəbiyyə Qasımova idi. Rəbiyyə Qasımova nə yazırdı, onun yazdıqları Qəvvam əs-Səltənənin dedikləri ilə nə dərəcədə eynilik təşkil edirdi? Bunu özünüz müşahidə edəcəksiniz.

 

Diqqət yetirin, Rəbiyyə xanım yazırdı: “Южных и Северных азербайджанцев объёдиняет только тюркский язык, который нельзя считать родным языком современных азербайджанцев, так-как он насильно был навязан местному насилению Азербайджана элементами восточного происхождения”. Rəbiyyə xanımın kitabı 1975-ci ildə çap olunub və kitab “Антропологические исследования современного населения Азербайджана” adlanır. Müəllif bir də yazırdı: “Mən qarşıma belə bir məqsəd qoymuşam ki, əvvəlcə Azərbaycanın həm qədim İran mənşəli əhalisinin, həm də Azərbaycanın yerli, aborigen əhalisinin xüsusi çəkilərini müəyyən edim”. Sonra isə “Определить удельный вес элементов восточного происхождения (монголоид)”.

 

Başqa tarixçilər bu tezisləri tutdular. Onlar bunu antropoloji tədqiqatların nəticəsi kimi dəyərləndirməyə başladılar. Əhməd Kəsrəvi deyir: “Onlar türk deyillər və türk dili də onların ana dili deyil”.

“Quzey və Güney Azərbaycanı birləşdirən yalnız və yalnız onların ana dili olmayan türk dilidir,” – deyən Rauf Hüseynovun, İqrar Əliyevin, Əlisöhbət Sumbatzadənin yazılarında bu məsələyə kifayət qədər toxunulmuşdur. Vaxtımız olsa, bu haqda geniş danışa bilərdik.

 

Ancaq mən bir şeyi demək istəyirəm ki, Azərbaycan xalqının antropoloji quruluşunun dəyişməz olduğunu Rəbiyyə xanımın tədqiqat apardığı zamanlar böyük Sovet alimləri də yazırdılar. Amma onların – Rəbiyyə xanım və Sovet alimlərinin aldığı nəticələr daban-dabana zidd idi. Mən onlardan bir neçəsinin adını çəkmək istəyirəm.

 

Birincisi, professor Bunakın fikrini sizin diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm.  O yazırdı: “Во втором тысячилетия до нашей эры в Евроазийской степи жили люди – евровзийская ветвь евронеоидного ствола. Ей представителями являются типы афанасьевской и андроновской культур, а в настоящее время Каспийский тип, характерный для азербайджанцев и туркмен”.

 

Bu əsər 1956-cı ildə, Rəbiyyə xanımın əsərindən 20 il əvvəl çap olunub. Bunak kifayət qədər tanınmış və çəkisi olan bir alim idi. Rəbiyyə xanımın rəhbəri Debets isə 1951-52-ci illərdə Azərbaycanda antropoloji eksedisiyaya başçılıq etmişdir. Sonra onu buradan uzaqlaşdırdılar. Görünür, nahaq yerə deyildi. Çünki bu adamlar həqiqəti gizlətmirdilər. Rus alimlərinin içərisində obyektivliyini qurban verməyən tarixçilər, tədqiqatçılar hər zaman olmuşdur. Onu buradan kənarlaşdırdılar və o, Azərbaycan sərhədlərinin şimalına – Dağıstana getdi. Dağıstan əhalisinin, orada yaşayan azərbaycanlıların, ləzgilərin, avarların və digər xalqların antropoloji tədqiqatını apardı. Apardığı tədqiqatların nəticəsi belə oldu: “В Азербайджане повсеместно преобледает Каспийский тип”. Yəni Azərbaycanda nə İran, nə də Qafqaz-İber antropoloji tipi aparıcı yer tutmur. Sonra davam edir: “Ни одна Дагестанская группа, за исключением дербендских азербайджанцев, не может считаться характерной для этого (Каспийского) типа”.

 

Onun fikrincə, azərbaycanlıların və türkmənlərin antropoloji quruluşu köklü dəyişikliyə uğramamışdır, ancaq onlar İran və ya Qafqaz–İber deyil, Kaspi tipinə mənsubdurlar. Belə də yazırdı: “В глубокой древности в Восточном Закафказье и в южных районах Средней Азии жили люди, почти не отличавшиеся от современных азербайджанцев и туркмен. На оснавании этих данных следует сделать вывод, что предками современных азербайджанцев и туркмен были древние племена, жившие на той же терретории и обладавшие теми же признаками” (Каспийскими – S.Ə.).

 

Sovetlər Birliyinin nəhəng antropoloqlarının fikirlərini sizə çatdırıram. Tanınmış gürcü alimi, böyük sovet antropoloqu Abduşelilişvilinin 1980-ci ildə Moskvada, SSRİ EA-nın “Nаukа” nəşriyyatında “Новые данные к анропологии Северной Индии” adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Bu kitabda və müəllifin bir sıra başqa tədqiqatlarında Zaqafqaziya xalqlarının antropoloji öyrənilməsinə geniş yer verilmişdir. Müəllif belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Borçalı türklərində Qafqaz-İber cizgisi yoxdur. Bununla bərabər Borçalı türklərini Azərbaycanın iki rayonu, səhv etmirəmsə, Ağsu və Cəlilabad əhalisinin antropoloji quruluşu ilə müqayisə etmişdir. Bütün parametrlər üzrə aldığı nəticə bundan ibarətdir: “Qafqaz–İber antropoloji tipinə məxsus xüsusiyyətlər qismən də olsa, Azərbaycan türklərinə aid edilə bilməz”. Dərbənd azərbaycanlılarının da antropoloji quruluşu nə ləzgilərə, nə avarlara bənzəmir. Onların da antropoloji quruluşu Ağsu və Cəlilabad əhalisininki ilə eynidir. Bunu akademik Alekseyev də yazmışdı.

 

İndi isə icazə verin mövzunun ikinci hissəsi, yeni çoxdilli “Azərbaycan tarixi” haqqında söhbətə keçim. Etnogenezis və tarixmizin sonuncu çoxcildli akademik nəşri

 

1990-cı illərin sonundan ilk cildləri çap üzü görən yeni çoxcildli “Azərbaycan tarixi” də bu ümidləri doğrulda biləcək səviyyədə buraxılmadı. Yeni nəşrdə də Güney azərbaycanlıların ulu əcdadlarının İran, quzeylilərin isə Qafqaz-İber mənşəli olmaları haqqında sovet ideoloji mərkəzlərinin bir zaman ortaya gətirmiş olduğu və Azərbaycan alimlərindən bəzilərinin (İ.Əliyev və b.) inadla müdafiə etdiyi köhnə fikirlər yenı özünə yer ala bildi. Çoxcildliyin ikinci cildində etnogenezis mōvzusuna nəhayət ki, ümumi baxış bildirmək iddiasında olan ayrıca bir fəsil həsr edilmişdir. Sıra ilə XIV olan bu fəsil «Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin formalaşmasının başa çatması» mövzusundadır (müəllif N.Vəlixanlı).