Sosiologiya dərsləri-İqtisadi Sosiologiya(Dərs 8)

İqtisasi Sosiologiya

1.İqtisadi Sosiologiya

2.İnsan və Təsərüüfat

3.Formasiya Paradiqması

4.Sivilzasiya Paradiqması

5.Mənbələr

İqtisadi sosiologiyanın meydana gəlməsi və inkişafı İqtisadiyyat ictimai həyatın

konkret insanların, sosial qruplar və birliklərin fəaliyyət göstərdikləri sferalarından biridir. Bu konkret insanları, sosial qrupları və birlikləri iqtisadi fəaliyyətin subyektləri adlandırmaq olar. Onların qarşılıqlı əlaqəsinə, davranışına nəinki iqtisadi qanunlar, eyni zamanda maraqlar və tələbatlar, dəyərlilik və siyasi oriyentirlər, əhval-ruhiyyə və sosial amillər təsir göstərir. İqtisadi və sosial olanın çarpazlaşması reallığın elə bir sahəsini əmələ gətirir ki, bu sahəni iqtisadi sosiologiya tədqiq edir. “İqtisadi sosiologiya” anlayışının daxil edilməsi XIX əsrin sonuna və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. M. Veber bu anlayışı “sosial iqtisadiyyat” kateqoriyası ilə eyniləşdirirdi. E. Dürkheym “iqtisadi sosiologiya” bölməsini fərqləndirirdi. Yalnız 1903-cü ildə Belçika sosioloqu Q.de Qreef sosiologiya elminin ayrıca sahəsi olaraq iqtisadi sosiologiyanın yaradılması məsələsini qarşıya qoydu. Lakin iqtisadi sosiologiyaya nisbətən müstəqil istiqamət kimi yalnız XX əsrin ikinci yarısında yanaşmağa başlamışlar. İqtisadiyyat sahəsində bütün sosial biliyi iki istiqamətə ayırmaq olar.

Birinci istiqamət ictimai şüurun dərindən tədqiq edilməsdə, bu şüurda iqtisadi şüurun və iqtisadi təfəkkürün aşkara çıxanlması ilə bağlıdır.

İkinci istiqamət – təsərrüfat fəaliyyətinin zəruri şərti olan və məcmu halında iqtisadi inkişafın təsirli tənzimləyiciləri olan sosial amillərin müəyyən edilməsilə bağlıdır.

İqtisadi sferanın əsaslı şəkildə islah edilməsi, təsərrüfat dəyişikliklərinin sürətlə getməsi əhalinin yeni iqtisadi şəraitə adaptasiya olunması problemini “işıqlandırdı”. Bununla bağlı İbn Xəldunun “Müqəddimə” əsərindədə ilkin əsaslı bilgiləri öyrənə bilərik.İqtisadi şüuru transformasiya etmək və əhalinin yeni iqtisadi davranış modellərini formalaşdırmaq zərurəti meydana gəldi. Sosial fəallıq istər daxili mənbələrə (tələbatlar, maraqlar, sosial ustanovkalar və oriyentasiyalar) və istərsə də xarici tənzimlə­ yicilərə (mədəniyyət, idarəetmə sistemi və s.) malik olduğuna görə iqtisadi münasibətlərin subyektlərinə diqqət artmışdır. İqtisadi sahədə sosial münasibətlərin, iqtisadi fəaliyyətin növləri və vasitələrinin onlann dəyərlilik-məqsədlilik oriyentirlərinin dəyişdirilməsi üçün iqtisadiyyat’ elminin və sosiologiyanın analitik imkanlarına əsaslanan müvafiq elmi paradiqma lazım idi. İqtisadi həyatın müasir inkişaf mərhələsi bunun başa düşülməsi zərurətini sübut edir ki, insanın şüurunda nə yetişir, mülkiyyət münasibətlərinin dəyişməsi prosesində işçilərin davranışında baş verən ciddi irəliləyişləri nədir şərtləndirən və həyatın irəli sürdüyü tələbləri praktikada necə reallaşdırmaq olar. Tədqiqatın predmeti, obyekti, metodu İqtisadi sosiologiya – sosiologiyanın növlərindən biri olub, ictimai həyatın iqtisadi sferasında sosial olanı öyrənir. Axı obyektiv iqtisadi qanunlar və qanunauyğunluqlar insanların həyatın bütün sferalanna nüfuz edən sosial fəaliyyəti vasitəsilə reallaşdırılır, həyata keçirilir. İqtisadi fəaliyyət sosial sistemin, sosial fəaliyyətin bir hissəsidir. İqtisadi və sosial maraqlarının uyğun gəlməsindən və ya uyğun gəlməməsindən asılı olaraq insan öz fəaliyyətinin nə dərəcədə motivləşdiyini və stimullaşdığını dərk edərək, öz davranışında düzəlişlər edir, tələbatlarını və arzularım təmin etdir. Fərdin, sosial qrupun və birliyin iqtisadi həyata daxil olmasının nəticəsində meydana gələn çox rəngarəng sosial əlaqələrin məcmusu elə obyektin mahiyyətini, onun spesifikasını müəyyən edir. İqtisadi sosiologiyanın predmetinə iqtisadi proseslərin sosial aspektləri və cəmiyyətdə insanların iqtisadi davranışı; sosial təşkil formaları; bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan rolların sistemləri; konkret cəmiyyətdə iqtisadi fəaliyyəti tənzimləyən norma və dəyərlərin modelləri; iqtisadi institutlar arasında qarşılıqlı münasibətlər daxildir. Bu prosesin mahiyyəti – qruplararası qarşılıqlı əlaqələrin təsiri altmda iqtisadiyyatın fəaliyyətinin xarakterinin dəyişməsindən ibarətdir. İqtisadi sosiologiya ictimai həyatm iqtisadi sferasında insanların sosial fəaliyyəti ilə maraqlanır. Beləliklə, iqtisadi sosiologiyanın predmetini bütövlükdə iqtisadi davranış təşkil edir. Sosioloqlar iqtisadi davranışı sosial davranışın növ müxtəlifliklərindən biri kimi nəzərdən keçirirlər. Həmin sosial davranış da iqtisadi fəaliyyətin çox rəngarəng növlərində reallaşır və qarşılıqlı sosial münasibətlərin müəyyən sinfini əks etdirir. İqtisadi sosiologiyanın predmetini başa düşmək üçün aşağıda göstərilənlərlə bağlı olan bir sıra nəzəri müddəaları nəzərdən keçirmək lazımdır:

• müxtəlif iqtisadi proseslərin sosial “substratı” məsələsi (iqtisadiyyatda sosial əsas fərqləndirilir ki, onun çərçivəsi daxilində öyrənilmək məqsədilə iqtisadi sosiologiyanın problemləri işlənib hazırlanır);
• iqtisadi fəaliyyətin rasional əsaslan və onların kriterial əsaslandınlması;
• institusional matrisalar; onlann çərçivəsi daxilində o, reallaşdınlır;
• iqtisadi seçimdə məhdudiyyətlər və limitlər;
• iqtisadi fəaliyyətin strukturunda innovasiya, ənənəvi və köhnəlmiş elementlərin balansı;
• müxtəlif iqtisadi mədəniyyətlər üçün səciyyəvi olan iqtisadi seçimin ənənəvi və stereotip komponentləri;
• iqtisadi davranışın ixtisaslaşmasının iqtisadi seçimin abstrakt modelini qazancın maksimum həddə çatdırılmasının müxtəlif vasitələri və texnologiyalan ilə müəyyən olunan konkret məzmunla dolğunlaşdıran amillər;

İqtisadi davranışın tədqiqi onun aşağıdakıları özündə birləşdirən ilkin muqəddəm şərtlərinin sosioloji təhlilini tələb edir:

• iqtisadi resursların iqtisadi subyektlərlə “ilişməsi”ni təmin edən mülkiyyət institutu;
• iqtisadi resursların bazar kanalları ilə bölgüsünə cavabdeh olan iqtisadi mübadilə institutu;
• bunun da funksiyası bazar mübadiləsi sistemində tənzimləmə, qiymətləndirmə və hesablamadan ibarət olan pul institutu;
• subyektlərin iqtisadi maraqlarının tarazlığını təmin edən müqavilə münasibətləri institutu;
• insan hərəkətlərinin nizama salınması, normalaşdınlması və tənzimlənməsi institutu;
• iqtisadi fəaliyyət subyektini səciyyələndirən anlayışların məzmununun müəyyənləşdirilməsi: “iqtisadi motivasiya”, “ iqtisadi üstünlük vermə”, “iqtisadi stereotip”, “iqtisadi şüur”;
• sosial (iqtisadi) bərabərsizlik problemləri;
• iqtisadi mədəniyyət problemləri (iqtisadi mədəniyyət – konkret iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün zəruri olan iqtisadi seçimin və rasional prosedurların oriyentiridir; İqtisadi proseslər sosial mexanizmlərlə tənzimlənir. Sosial mexanizmlərin tənzimləmə imkanlarım öyrənən müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Məsələn; klassik metodoloji yanaşma (K. Marks) bu və ya digər sosial mexanizmləri siniflərin mənafeləri, fəaliyyəti və münasibətləri mövqelərindən nəzərdən keçirir. İqtisadi həyatı tənzimləyən sosial mexanizmlərə kulturoloji yanaşma (M. Veber) nöqteyi-nəzərindən siyasi, etik və dini institutlar aiddir. Sosioloji yanaşma çərçivəsində (T. Veblen) sosial tənzimləyicilər rolunu bilavasitə istehlakçılıq həyat tərzindən irəli gələn instinktlər, meyllər və 8-ci fəsil. İqtisadi sosiologiya vərdişlər yerinə yetirirlər. İqtisadiyyatın tənzimlənməsinin sosial mexanizmi – sosial obyektlərin iqtisadi davranış tiplərinin davamlı strukturudur. Nemətlərin və xidmətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı ilə əlaqədar həmin iqtisadi davranış tiplərinin qarşılıqlı təsiri bir tərəfdən, hüquqi, iqtisadi və sosial institutlarla, digər tərəfdən, sosial subyektlərin iqtisadi vəziyyəti ilə müəyyən olunur. tərəfdən, sosial subyektlərin iqtisadi vəziyyəti ilə müəyyən olunur.

2.İnsan və Təsərrüfat

Toplumun həyatında və formalaşmasında iqtisadiyyatın mühim amill olduğunu öyrəndik.Onuda bildik ki,daima toplum elmini öyrənənlər,iqtisadçılar cəmiyyət və iqtisadi əlaqələr haqqında düşünmüş bu haqda nəzəri konsepsiyalar yaxud praktiki gedişlər hazırlamışlardır.Ümumən İbtidai dövrdən mübadilənin başlanmasıyla,iqtisadi münasibətlərin insan və insan cəmiyyəti həyatına daxil olması başladı.Toplumda iqtisadi münasibətlərin kökü bu qədər qədimdir. Müasir dünyada ayrı-ayrı ölkələrdə insanın təsərrüfat həyatının inkişaf mərhələlərinin əsasını səciyyələndirən tədqiqat modeli olaraq nəzəri və metodoloji ilkin şərtlər vəhdətini təşkil edən paradiqmal bölgü daha geniş yayılmış nümunələrdəndir.

Bu təsnifat ən dar çevrədə aşağıdakı iki əsas strukturda ehtiva olunur:

1.Formasiya paradiqması;

2.Sivilizasiya paradiqması.

1.Formasiya Paradiqması

3.Formasiya Paradiqması

Formasiya paradiqmasının əsasında ictimai-iqtisadi formasiya kateqoriyası dayanır. O, özündə müvafiq struktur çərçivəsində material nemətlərin istehsal üsulunu, istehsal gücləri, istehsal vasitələri olan – bazisi və müvafiq siyasi oriyentasiya – üstqurumu birləşdirir. Mahiyyətcə bu yanaşma beş ictimai-iqtisadi formasiyada təcəssüm olunur:

• İbtidai icma;
• Quldarlıq;
• Feodalizm;
• Kapitalizm
• Kommunizm – /iki fazada: Sosializm və Kommunizm/.

4.Sivilasiya Paradiqması

Sivilizasiya Paradiqması- Anlamı XVIII əsrdə varvarlıq anlayışına əks olaraq fransız mütəfəkkirləri yaratmışlar. Sivilizasiyalar siyasi deyil mədənidir o nlar bir yox, bir neçə siyasi vahidi birləşdirir Müvafiq çevrədə təqdim olunan sivilizasiya mərhələsini digər əlamətdar cəhətlərlə: metallurgiyanın, riyaziyyat və astronomiyanın, uzaq ticari rabitənin yaranışı, əmək bölgüsü, sosial stratifikasiya və şəhərlərin təşəkkülü, dövlətçiliyin, idarəetmənin formalaşması ilə də bağlayırlar. Sivilizasiya tam ilkin anlayışda olmasa da, onun mahiyyət və məzmununu əks etdirən nəzəri baxışlar İslam mütəfəkkirlərinin tədqiqatlarında da elmi forma almışdır. Müasir zamanda sivilizasiya termini özünün ilkin mənasını praktiki olaraq itirmiş və o, hazırda yüksək tarixi və coğrafi mədəniyyətlər məcmusunu ifadə etməkdədir. Bu baxımdan yeni reallıqlardan çıxış edərək ismin tək halında «sivilzasiya” anlayışı ilə cəm halını sivilzasiyalarını da fərqləndirmək gərəklidir. Sivilizasiya cəmiyyəti primitivdən oturaq, şəhər və maarifli cəhətləri ilə fərqlənmişdir. Sonradan sivilizasiya haqqında müxtəlif sivilizasiyaların yaranışı ilə bağlı olaraq cəm halında danışmağa başlamışlar. Sivilizasiya paradiqması – «insan tarixi – sivilizasiyalar tarixidir» mahiyyəti ilə bağlanır. Svilizasiya bəşəri mədəni qruplarının dil, tarix, din, ənənə, institutlar və insanların subyektiv özünün identifikasiyasının ümumi obyektiv elementlərində təyinat tapır. Sivilizasiyalar əbədi deyildir. Bununla belə sivilizasiyalar dinamik, sürəkli yaşantıya malik olaraq yüksəliş və eniş, birləşmə və ayrılma yoxolma tendensiyalarını yaşayırlar.

5.Mənbələr

1.Ümumi Sosiologiya – Z.T. Q olenkova, M .M . A kuliç, V .N . K uznetsov • • Umumi sosiologiya

2. 2. Zаславская Т.И., Рывкина P.B. Социология экономической жизни. Новосибирск, 1991. С. 56-57. 348 IV bölmə. Cəmiyyət

3.Sosioloji ders notları

4. F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev Sosiologiya