Səfəvi dövləti XVI əsrdə. (34-cü dərs)

XIII əsrin sonlarında Səfəviyyə təriqətinin əsasını qoyan Şeyx Səfiəddin mənbələrdə “türk piri“,yəni müqəddəs türk adlandırılmışdır.O Ərdəbildə anadan olmuş və Ərdəbilin bütün əhalisi onun müridləri hesab olunurdu.Ərdəbil şeyxlərinin Azərbaycandan başqa Kiçik Asiyada,İraqda,Farsda da çoxlu ardıcılları var idi.Əmir Teymur Ankara döyüşündə onun tərəfindən vuruşmuş Ərdəbil şeyxi Xoca Əliyə Rum və Şamdan əsir apardığı xeyli əhalini xidmət üçün vermişdir.

Ərdəbil hakimi Şeyx Cüneyd siyasi sahədə uğur qazanmaq uğrunda mübarizəyə Şirvandan keçməklə,Şimali Qafqaza “cihad“yürüşünə çıxmaqla başladı.Lakin,1460-cı ildə Samur döyüşündə Cahanşah və I Xəlilullah tərəfindən məğlub edilərək öldürüldü.Şeyx Cüneydin oğlu Şeyx Heydərin zamanında isə Səfəvi təriqətinin müridləri başlarına 12 zolaqlı çalma qoyduqlarından onları qızılbaş adlandırmağa başladılar.Üç dəfə Şirvana və Dağıstana yürüş edən Şeyx Heydər 1488-ci ildə Şamaxıda dağıntılar törətsə də,Tabasaran yaxınlığında Sultan Yaqubun və Şirvanşahın qüvvələri tərəfindən öldürüldü.Onun oğlu Sultan Əli isə 1494-cü ildə Bayandurlu Sultan Rüstəm tərəfindən Şəməsi döyüşündə öldürüldükdən sonra Səfəviyyə ordeninin başçısı olan İsmayılı qızılbaşlar Lahicanda yerli hakim Mirzə Əlinin sarayında gizlətdilər.

XV əsrin sonunda Azərbaycanda siyasi dağınıqlıqdan və Əlvən Mirzə ilə Murad Mirzədən olan narazılıqdan məharətlə istifadə edən qızılbaşlar siyasi səhnəyə çıxdılar.1499-cu ildə Lahicanı tərk edən İsmayıl Şərqi Anadoluya gəlib 1500-cü ilin yazında Ərzincanda müşavirə keçirtdi. Müşavirədə Şirvanşahlıq üzərinə yürüş haqda qərar çıxarıldı.1500-cü ilin payızında Şamaxı tutuldu.Cabanı döyüşündə qızılbaşlar qalib gələrək Fərrux Yasarı öldürdülər və Şirvan xəzinəsinin bir hissəsi ələ keçirdi.1501-ci ilin yazında Bakı üç həmlədən sonra tutuldu və Şirvanşahın Bakı xəzinəsi də ələ keçirildi.Əlvənd Mirzənin Təbrizdən qoşunla Arazdan şimala doğru yürüşə başlaması qızılbaşların Gülüstan qalasının mühasirəsini yarımçıq saxlayıb bütün əsas qüvvələrinə yürütməsinə səbəb oldu.Şərur düzündə Əlvənd Mirzənin ordusu məğlub edilərək Azərbaycanda Səfəvi sülaləsinin uzunmüddətli hakimiyyət dövrü (1501-1736) başlandı.

I İsmayıl 12 imamın adına və öz adına xütbə oxutdurub pul kəsdirdi.Səfəvilər dövründə dövlətin paytaxtı 1555-ci ilədək Təbriz olmuşdur.Ordu qızılbaş türk soylarından Mərkəzi dövlət aparatında bütün vəzifələr Azərbaycan türk əyanlarının əlində idi.Şah sarayında, dövlət işlərində,orduda və qismən diplomatik yazışmalarda Azərbaycan türk dili işlədilirdi. Dövlətin ərazisi bəylərbəyiliklərə bölünmüşdü.Siyasi pərakəndəliyi aradan qaldıraraq Azərbaycan torpaqlarını vahid mərkəzləşmiş bir dövlətdə birləşdirməklə Səfəvilər tariximizdə müqayisə olunmayacaq dərəcədə əvəzsiz rol oynayırdılar.

I İsmayıl əsas rəqibi olan Bayandurlu Sultan Muradı sıradan çıxartmaq üçün yürüşə başladı və 1503-cü ildə Həmədan yaxınlığında Almaqulağı döyüşündə ona qalib gəldi.Bununla da, Kirman,Şiraz,İsfahan,Qum ələ keçirilmiş oldu.Ümumiyyətlə,1508-ci ilədək Əcəm və Ərəb İraqı qızılbaşlar tərəfindən ələ keçirilmişdi.1510-cu ildə Bağdad da Səfəvilərə tabe edildi. Xorasan uğrunda Özbək hakimi Şeybani xanla mübarizə başladı.1510-cu ildə baş verən Mərv döyüşündə özbəklər də məğlub edildi və Xorasan vilayəti ələ keçirilmiş oldu.Fəratdan Amudəryayadək əraziyə yiyələnən Səfəvilər Osmanlı ilə rəqabət apara biləcək böyük bir imperatorluğa çevrildi.

Şah İsmayılın bundan sonrakı diqqəti Anadoluya yönəlir.1504-cü ildə Sultan II Bəyazid Şah İsmayılı Azərbaycan hökmdarı kimi tanımışdı.Lakin,Şah İsmayılın 1512-ci ildə Kiçik Asiyada Malatya və Qarahisarı ələ keçirməsi Sultan Səlimin dövründə bu dövlətlərin münaqişə yaşamasına səbəb oldu.Şah İsmayıl Qərb dövlətlərindən müasir odlu silahlar almaq və Osmanlıya qarşı müttəfiq qazanmaq niyyətində idi.Sultana sülh təklif etsə də,Səlim ancaq İsmayıl qızılbaşlıqdan imtina edərsə onunla sülh bağlayacağını bildirdi.Bütün bu danışıqlar 1514-cü ildə Çaldıran döyüşü ilə nəticələndi.Türk tarixinin qanlı döyüşlərindən biri hesab edilən Çaldıranın nəticəsində Osmanlı Ərzurum daxil olmaqla,Şərqi Anadolunu və Şimali İraqı ələ keçirdilər.Bağdad da daxil olmaqla Ərəb İraqı Səfəvilərdə qaldı. Bu döyüşdən 2 il sonra baş tutan Qoçhisar döyüşü də Osmanlının qələbəsi ilə bitmişdir ki,nəticədə Mosul, Xarput və Bitlis Səfəvilərdən alınmış oldu.

Odlu silah cəhətdən zəifliyini duyan I İsmayıl Portuqaliyaya müraciət etsə də,Portuqaliya İran körfəzində möhkəmlənməyə başladı.1515-ci ildə Hörmüz limanını ələ keçirən portuqallar Səfəvilərin Hind okeanına çıxış yolunu tamamilə bağladılar.I Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə əslində Azərbaycanın bütün torpaqları dövlətimizin tərkibində idi. Şirvanşahlıq və Şəki hakimliyi mərkəzi hakimiyyətə tabe edilmişdi və sadəcə olaraq bu bölgələrdə yerli sülalələrin hakimiyyəti tam şəkildə ləğv olunmamışdı.

1524-cü ildə I Şah İsmayıl vəfat etdikdən sonra hakimiyyətə I Təhmasib gəldi.Onun dövründə Azərbaycan torpaqlarının tam mərkəzləşdirilməsi prosesi başa çatdı.1535-ci ildə Şirvanşah II Xəlilullahın ölümündən sonra Şirvanda yaranan qarışıqlıq,1537-ci ildə “Qələndər“üsyanından istifadə edən I Təhmasib qardaşı Əlqas Mirzənin başçılığı ilə Şirvana qoşun göndərdi.1538-ci ildə Şirvanşahlığın Səfəvilərdən vassal asılılığına da son qoyuldu və Şirvanşahların sülalə hakimiyyəti ləğv olundu.Nəticədə Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrildi və Əlqas Mirzə ilk bəylərbəyi oldu.

1547-ci ildə Əlqas Mirzə mərkəzi hakimiyyətə qarşı qaldırdığı qiyam yatırıldıqdan sonra I Təhmasib oğlu İsmayıl oğlu İsmayıl Mirzəni,sonra isə qızılbaş əmiri Abdulla xan Ustaclını Şirvana bəylərbəyi təyin etdi.1551-ci ildə mərkəzi hakimiyyətlə münasibətlərini pisləşdirən Dərviş Məhəmməd xanın qoşununun darmadağın edilməsi ilə Şəki hakimliyinə də son qoyuldu.Beləliklə,Azərbaycan torpaqlarının vahid mərkəzi dövlət tərkibində birləşdirilməsi prosesi tamamilə başa çatdı.

I Təhmasibin hakimiyyəti zamanı Sultan Süleyman Qanuni imperatorluğunu Şərqə doğru genişləndirmək,Bağdad da daxil olmaqla İraqı ələ keçirmək və Hind okeanı ilə İran körfəzini qorumaq üçün Azərbaycana 4 dəfə yürüş etdi.1534,1535,1548-ci il yürüşlərində Təbriz şəhərini tutmaq Sultan Süleymana qismət olsa da,1554-cü il yürüşü uğursuzluqla nəticələndi.Tərəflər 1555-ci ildə Amasya barışığı imzaladılar.Sülhə görə,Qərbi Gürcüstan Osmanlının,Şərqi Gürcüstan isə Səfəvinin tərkibində qaldı.Bu barışıqdan sonra Təhmasib dövlətin paytaxtını Qəzvinə köçürdü.

I Təhmasib Xorasanı özbəklərdən qorumaq üçün burada çoxlu qoşun saxlayırdı.Moğol imperiyası ilə əlaqələr saxlayan Şah Təhmasib əfqan yürüşlərini dəf etmək üçün Humayun şaha yardım etmişdir.Humayun da öz növbəsində Qəndəhara olan iddialarından əl çəkmiş və hər il Səfəvilərə 40 min tümən bac verməyi öhdəsinə götürmüşdü.

I Şah Təhmasibin ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizə başlamış və bu mübarizə dövlətin zəifləməsinə səbəb olmuşdu.1576-cı ildə taxta çıxan II İsmayılın öldürülməsindən sonra hakimiyyətə Məhəmməd Xudabəndə gəldi.Onun hakimiyyətə gəlməsi ilə qızılbaş əmirlərinin özbaşınalığı gücləndi və dövlət xəzinəsi tamamilə boşaldı.Belə bir şəraitdə 1578-ci ildə Osmanlı sultanı III Murad Səfəvilərə qarşı müharibəyə başladı.Həmin il baş vermiş Çıldır döyüşündə Səfəvilər məğlub oldu.Alazan döyüşündə Osmanlılar,Mollahəsənli döyüşündə isə Osmanlının vassalı Krım tatarları Səfəviyə məğlub oldular.1583-cü ildə Səfəvilər Niyazabad adlı yerdə osmanlıya qalib gəlsələr də,Samur çayı sahilində tarixə “Məşəl savaşı“kimi daxil olan döyüşdə məğlub oldular.1585-ci il Sufiyan məğlubiyyətindən sonra Təbriz şəhəri də itirildi.Azərbaycan torpaqlarının böyük əksəriyyətinin itirilməsi şəraitində I Şah Abbas 1590-cı ildə İstanbul müqaviləsini bağladı. Müqaviləyə görə Ərdəbil,Qaracadağ,Xalxal və Lənkəranı çıxmaqla,qalan bütün Azərbaycan ərazisi,indiki Gürcüstanın şərqi və indiki İranın qərbi Osmanlıya güzəştə gedilmişdi.