Şah sarayı yoxsa sufi xanəgahı?

Azərbaycan tarixində ən uzunömürlü dövlət olan, dövlətçilik simvolumuza çevrilən Şirvanşahlar dövlətinin yadigarı bu gün Bakının mərkəzində şəhərin yerli sakinləri və buraya gələn turistlərin maraq obyektinə çevrilmişdir.

  Hər bir soydaşımızın fəxr duyduğu Şirvanşahlar sarayı haqqında son illər ərzində yeni bir fərziyyə meydana çıxmışdır. Bu fərziyyə xüsusilə qardaş ölkə olan Türkiyə tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu fikirlə razılaşan, araşdırmalarında bunu təsdiq edən azərbaycanlı tədqiqatçılar da vardır.. Bəs barəsində danışdığımız fərziyyə nədən ibarətdir?

Yəqin ki, bir çoxlarınız sarayı seyr edərkən onun ənənəvi saraylardan çox fərqləndiyini sezmisiniz.. Şərqin dəbdəbəli şah saraylarını gəzib görmüş turistləri Şirvanşahlar Sarayı ilə təəccübləndirmək və buranın həqiqətən də qüdrətli bir dövlətin sarayı olduğuna inandırmaq bir qədər çətindir.. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə bu tarixi-memarlıq abidəsi saray deyil, sufi xanəgahı olmuşdur.. Burada dövrünün ən böyük sufilərindən biri olan Seyid Yəhya Bakuvinin məqbərəsinin yerləşməsi və bütövlükdə sarayın memarlıq quruluşu şübhələrə əsas vermişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu məqbərənin Seyid Yəhya Bakuviyə məxsus olması da mübahisəlidir. Tədqiqatçıların çoxu onun S.Y.Bakuviyə deyil, digər bir şəxsə aid olduğunu iddia edirlər..

İrəli sürülən fikirlərlə tanış olduqdan sonra üz tuturuq Şirvanşahlar sarayına.. Sarayın giriş qapısından daxil olarkən “Şirvanşahlar sarayı, yaxud Seyid Yəhya Bakuvinin Xanəgahı” adlı kitabın müəllifi, alim İsgəndər Tağıyevin sözlərini xatırlayıram.. Həqiqətən də saray qapısının girişi niyə belə kiçik olsun ki? Lakin, sarayın yuxarı həyətinə daxil olub sola döndükdən sonra bir neçə dəqiqə əvvəlki düşüncələrim tamamilə yox olur. Çünki, burada bizi divanxana qarşılayır.. Sufi xanəgahında divanxanamı olar? Olmaz əlbəttə.. Yuxarı həyətdə biz yaşayış binasını və Şirvanşah Fərrux Yasarın özü üçün inşa etdirdiyi türbəni görürük. Şah türbəsi.. Fikrimcə qeyri-adi hal kimi görünməməlidir. Şah yaşadığı yerdə dəfn olunmasını və qəbirüstü türbəsinin inşasını arzulamışdır..

Bir müddət sonra biz orta həyətdəyik.. Əsrarəngiz bayıl qəsrinin qalıqları, vaxtilə mövcud olmuş Key Qubad məscidi, Şərq portalı və nəhayət, tarixi-memarlıq abidəsinin sufi xanəgahı adlandırılmasının əsas səbəbkarı olan Dərviş türbəsi (Seyid Yəhya Bakuvinin türbəsi) burada yerləşir. Xəlvətilik təriqətinin ikinci qurucusu, Xəlvətiliyin virdi olan “Virdü-Səttar”əsərinin müəllifi Seyid Yəhya Bakuvi Şamaxıda doğulmuşdur. Şeyx Sədrəddinin ölümündən sonra şeyxlik məsələsində Pirzadə ilə aralarında mübahisə yarandığından o Bakıya üz tutur. Bu zaman Şirvanşah hakimi I Xəlilullah idi.. Şirvanşahın köməyilə o Bakıda xəlvətiliyin ilk xanəgahını açmışdır. Daha sonra onun ətrafında məscid və digər tikililər inşa edilmişdir.. Sırf bu səbəbə görə qüdrətli Şirvanşahlar dövlətinin sarayını sufi xanəgahı adlandıranlar az deyildir.. Saraya daxil olarkən buranın qapısının saray üçün çox kiçik olması və məhz sufilərçün nəzərdə tutulması fikri də beynimizdə yox olur. Çünki,orta həyətdə biz “Murad darvazası”nı görmüş oluruq. Çox güman ki,sarayın əsas qapısı da kiçik “sufi qapısı” adlandırılan yer deyil, məhz əzəmətli “Murad darvazası” olmuşdur.

Nəhayət ki,üçüncü həyətə keçirik. Birdən bir səs eşidirəm “Fərrux!”.. Necə gözəl təsadüf idi..Az öncə türbəsini və yaşayış binasını ziyarət etdiyimiz Fərrux Yasarın adını daşıyan azyaşlı oğlanı anası çağırır..
Üçüncü həyətdə diqqətimi ilk olaraq I Xəlilullah və ailəsinin dəfn olunduğu türbə çəkir.. Vaxtilə bu türbəni Xəlilullah anası və oğlu üçün inşa etdirmişdir. Sonradan isə özü, zövcəsi, digər övladları da burada dəfn olunmuşlar..”Şah və ailəsi niyə sufi xanəgahında dəfn olunsun ki?” sualı beynimdən keçir və dərhal Şah məscidinə doğru gedirəm.. Sarayda məscid olmağı normaldır. Şah hər halda ictimai məscidə deyil, öz sarayının daxilində yerləşən məscidə gedəcək və ibdətini burada yerinə yetirəcəkdi. Sonda isə saray hamamının qalıqlarını seyr edərək gəzintini başa çatdırırıq..

Saraya etdiyimiz kiçik səyahətdən sonra buranı sufi xanəgahı adlandıranlara qarşı tutarlı arqumentlərimiz yaranmış oldu.. “Saraydırsa, niyə bu qədər sadədir? Heç saray ab-havası hiss olunmur.” deyə düşünə bilərsiniz.. O zaman sarayın hansı zaman kəsiyində və hansı şəraitdə inşa edildiyinə diqqət edək.. Ümumiyyətlə, Şirvanşahlar sarayının niyə Şamaxıda deyil, Bakıda inşa edildiyini düşünək.. Bəli, həmin zəlzələ..Axı,1192-ci ildə Şamaxıda zəlzələ baş vermiş və Şirvanşahların paytaxtı Şamaxıdan Bakıya köçürülmüşdür.. Bu da qısa müddət ərzində sarayın inşa edilməsini vacib etmişdir.. Çətin dönəmdə dəbdəbə düşünmək isə yada düşmürdü.. Elə bu səbəbdən də Şirvanşahlar sarayı Şərqin digər sarayları kimi dəbdəbəsi ilə seçilmir, hətta bəzi tədqiqatçılar tərəfindən “sufi xanəgahı” adlandırıımaqdadır..

Müəllif : Fəridə Həmidzadə