Şah İsmayıl Xətayi həyatı və yaradıcılığı (dərs 14)

Görkəmli dövlət xadimi şair, şeir və sənət hafisi kimi tanınan Şah İsmayıl Xətayinin yaradıcılığı ədəbiyyat tariximizdə xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Xətayi 1486-cı il iyun ayının 23-də Ərdəbil şəhərində hörmətli, nüzuflu bir ailədə anadan olmuşdur. Ulu babası Şeyx Səfi Şərqin ən böyük təriqət başçılarından biri idi. İsmayılın atası Şeyx Heydər özü də təriqət başçılarından olmaqla bərabər dövlət xadimi və sərkəzdə idi. Atasının ölümündən sonra İsmayıl və qardaşları zindana atılır. İsmayılı Lələ Hüseyn bəy himayə edir. 1499-cu ildə Şah İsmayıl 70 nəfərlik bir dəstə ilə Ərdəbilə doğru hərəkət edir. Yol boyu yeddi minlik bir ordu toplayır və Ərdəbilə daxil olur. 1501-ci ildə özünü şah elan edir. Çaldırandakı məğlubiyyətindən sonra hərbi səfərlərə o qədər də meyl etməyən şair 1524-cü il may ayının 23-də vəfat edir və Ərdəbildə Şeyx Səfi məqbərəsində dəfn olunur.

Xətayi az yaşamasına, vaxtının çoxunu dövlət işlərinə sərf etməsinə baxmayaraq, zəngin və rəngarən bir ədəbi irs yaratmışdır. O həm əruz, həm heca vəznində, həm epik, həm də lirik janrlarda əsərlər yaratmışdır. Onun səmimi poeziyası çox vaxt siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə birləşmişdir. Bu poeziya gah qılıncla bərabər döyüşə getmiş, gah müdrik bir təriqət şeyxinin nəsihətlərinə çevrilmiş, gah həssas bir qəlbin poetik tərcümanı olmuşdur.

Mən dərvişəm deyə köksün gərərsən,

Həqqi zikr etməyə dilin varmıdır?

Kəndini görsənə, eldə ararsan,

Halın hal etməyə halın varmıdır?

Bir gün balıq kimi ağa sararlar

Mürşiddən, rəhbərdən xəbər sararlar,

Tüstü yaxıb guşə-guşə ararlar,

Mən arıyam dersən, balın varmıdır?

Xətayinin poeziyası hər şeydən əvvəl mənəvi azadlığı təsdiq edir. Din və şəriətin əsarətini bu poeziya qəbul etmir. Dünyagörüşüncə panteist olan şair Həllac Mənsur və Nəsimi kimi “ənəlhəq” ideyasına tərəfdar çıxır, özünü vəhdət gülzarının bülbülü adlandırır. Sufi-panteist şair olan Xətayi heç də özünü sufi adlandıran hər adamı insani keyfiyyətlərə malik saymır, dəngəsər, nadan sufilərin olduğunu da görür və onları insan kimi rədd edir. Şairin nəzərində həqiqi sufi əsl insandır. Onda alıb satmaq, harama meyl etmək ola bilməz. Xətayi şeirinin əsas obyekti insan, əsas qayəsi insana məhəbbətdir. Şair insansız dünyanı və cənnəti barsız bağa bənzədir, insansız cənnəti belə istəmirdi.

Neylərəm ol cənnəti içində dildar olmasa,

Qoy anı viranə qalsın, bağçada bar olmasa.

İnsana və dünyaya bu şəkildə yanaşan şair eşqi şeirinin baş mövzusuna çevirir.

Xətayinin çoxcəhətli yaradıcılığında epik əsərlər mühüm yer tutmuşdur. Onun “Nəsihətnamə” məsnəvisi və “Dəhnamə” poeması epik şeirin maraqlı nümunələrindəndir. Nəsihətnamə adından göründüyü kimi didaktik-əxlaqi və fəlsəfi məsnəvidir. Burada sujet yoxdur. Fəlsəfi-didaktik şeirlərində olduğu kimi burada da şair vəhdəti-vücud fəlsəfəsinin əsas müddəalarını ön plana çəkir.

Xətayiyə görə, insan günəşdəki kül kimi saf və ətirli olmalıdır. Bunun üçün zülm yükünü atmaq, dünya qəmini vəhdətdə dətişmək lazımdır.

Nəsihətnamə sufizmin panteist müddəalarını şərh edən fəlsəfi bir əsər olmaqla bərabər, insan haqqında humanist düşüncələri də əks etdirir. Şairin nəsihətləri dərin insanpərvərliyi ilə seçilir. Bu nəsihətlər hərarətli, odlu bir qəlbin həyəcanlarıdır.

“Dəhnamə” poeması Xətayinin həcmcə ən iri və süjetli əsəridir. Bir tərəfdən klassik ədəbi ənənələrdən, digər tərəfdən xdalq yaradıcılığı nümunələrindən, nağıl və dastanlardan istifadə ilə yaradılan bir poemabaşqa “Dəhnamə”lərdən forma və məzmun əlvanlığı ilə seçilir. Sufi-panteist məhəbbət problemi Xətayi “Dəhnamə”sində də vardır. Lakin burada real insani haadisə və duyğuların təsviri arxasında onlar görünməz olmuşdur. Poema hər şeydən əvvəl real insani məhəbbəti əks etdirən əsər kimi diqqəti cəlb edir.

“Dəhnamə” on məktub deməkdir. Zahirən əsər məktublardan ibarətdir. Ancaq burada məktubun təkcə  adı vardır. əsərin məzmunu məktublar yox, daha çox həmin məktublarla əlaqədar hadisələr  təşkil edir. Ana dilində yazılmış ilk poemalardan biri kimi “Dəhnamə” istər məzmun, istər sənətkarlıq və dil baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.

Xətayi ədəbi irsinin mühümbir qismi heca vəznində xalq şeiri formasında yazdığı əsərlərdir. Hökumdar şairin fikirlərini daha çox xalq ədəbiyyatı ənənələri əsasında tərbiyələnən, nisbətən az savadlı olan və ya savadsız  olan geniş kütlələrə, müridlərə, əsgərlərə çatdırmaq üçün yazılan bu əsərlər daha sadə və aydın olması ilə seçilir.

Şah İsmayıl Xətayinin şəxsiyyəti və əsərləri Özündən sonrakı mədəniyyətimiz üzərində dərin izlər buraxmış, dahi Füzuli “Bəngü-badə”sini ona həsr etmiş, bəzi şeirlərinə cavablar yazmışdır. Aşıq Qurbani onu “Mürşidi-kamilüm şeyx oğlu şahım” deyə tərənnüm etmişdir. Bundan başqa Fərman Kərimzadə (“Xudafərin körpüsü”, “Çaldıran döyüşü”), Əzizə Cəfərzadə (“Bakı-1051”) və Əlisa Nicat ( “Qızılbaşlar”) ən gözəl romanılarını Xətayiyə həsr etmişlər. Xətayi haqqında xalq arasında geniş yayılan “Şah İsmayıl” dastanı vardır. Həmin dastan əsasında Müslüm Maqomayev opera bəstələmişdir.