Səfəvilər I Şah İsmayılın dövründə

Əbülmüzəffərəddin İsmayıl Bahadır xan bin Şeyx Heydər 1487-ci il 17 iyul tarixində Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində doğulmuşdur. Ata tərəfdən Şeyx Səfiəddin İsaqın, ana tərəfdən isə Uzun Həsənin və məntiq olaraq Oğuza Xaqanın soyundandır. İsmayıl Bahadır Xan hər şeydən öncə bir Türkdür. Oğuzların Bayat qolundandır. Bu barədə Osmanlı dəftərxanası bilgi verir. 1488-ci ildə İsmayılın atası Şeyx Heydər Şirvanşahlarla döyüşdə məğlub olur və şəhid edilir. Bundan sonra Bahadır Xan, anası və qardaşları Şirazda zindana salınır. 1492-ci ildə Rüstəm Mİrzə onları həbsdən azad edib, Baysunqura qarşı mübarizədə onlardan istifadə edir. 1494-cü ildə baş verən Şəməsi döyüşündə qardaşı Sultanəli şəhid olur. Bahadır Xan və İbrahim ilk öncə Ərdəbilə sonra isə Azərbaycanın Gilan vilayətinin Lahican şəhərinə qaçırdırılır. Bahadır Xanın qardaşı İbrahim orada qalmır və anasının yanına gedir. Bu barədə Həsən bəy Türkman yaır: İbrahim, anasının həsrətinə dözmür və başına Türkman papağı qoyaraq Ərdəbilə yola düşür. Ağqoyunlu şahzadələri arasında olan savaşlar Azərbaycan dövlətinin qurulması üşün tarixi şərait yaratmışdı. Müridləri ilə məsləhətləşən Bahadır Xan 149-cu ildə yola düşür. Ərdəbilə gəlir sonra Astaraya gedir və oradan da Batı Azərbaycanı keçərək Qızılbaş hərəkatının ikinci yurdu olan Ərzincanda məskunlaşır. Qızılbaş tayfalarını birləşdirib Azərbaycana gəlir. Fərrux Yasər 20000 atlı və neçə min piyada qoşunla «Gülüstan qalası» yaxınlığında Cəbəlani yaylağında onunla hərb etdi. Gülüstan qalasının xarabası Şamaxı şəhərinin yuxarısında, bir dağ üzərində «Qız qalası» adı ilə məşhurdur. O buradakı döyüşdə məğlub olub, böyüklərindən bir çoxu ilə bərabər öldürüldü. Şirvanşahın igid oğlu İbrahim Şeyxşah, gəmiyə minib Gilana getdi. Şah İsmayı- lın səltənət təbili bu ölkədə çalındı. Qışı Şirvanın Mahmudabad şəhərində keçirdi. Qalaları və şəhərləri bütün xəzinələri ilə bərabər onun əlinə keçdi. Lakin bəzi qalaların əhalisi təslim olmaq istəmirdilər. I Şah İsmayıl, bir tərəfdən çox dərin xəndək, üç tərəfdən isə dəniz ilə əhatə olunmuş Bakı qalasını azacıq müdafiə və müqavimətdən sonra fəth etdi. Bu qalanı Nuşirəvan bina etmişdi. Şirvan padişahları da ona çox möhkəm bir burc çəkmişdilər. Bundan sonra, məşhur qalalardan hesab edilən və Şirvan əmirləri ilə əhalidən bəzisinin sığınağı olan Gülüstan qalasını mühasirəyə aldı. Bu zaman xəbər yetişdi ki, Əmirzadə Əlvənd türkmən əsgərləri ilə Naxçıvana gəlib, qoşunu hər iki tərəfdən onunla vuruşa hazırlamışdır. Şah İsmayıl buradan Azərbaycana yola düşdü. Əmirzadə Əlvənd, Muslu Əmir Osmanı bir dəstə qoşunla göndərdi. Şah İsmayıl da öz qoşunlarından bir dəstəni onun qarşısına göndərdi. Şiddətli müharibədən sonra türkmən qoşunu məğlub oldu. Əmir Osman, bir dəstə böyük adamlarla əsir düşüb öldürüldü. Əmirzadə Əlvəndin özü 30000 əsgərlə onun qabağına yeridi. Hicri 907-ci (=1502) ildə, Naxçıvanın Şərur adlı yerində, Şah İsmayıl 7000 qızılbaş qoşunu ilə onu məğlub edib, böyük adamlardan və qoşun əhlindən bir çoxunu öldürdü. Külli qənimət ələ keçdi. Əmirzadə Əlvənd Ərzəncana qaçdı. Şah İsmayıl Təbrizə gəlib səltənət taxtına oturdu. Bundan sonra Bahadır Xan 1503-cü ildə Həmədan yaxınlığında Murad Mirzə ilə üz-üzə gəldi. Həmədan ətrafında Sultan Muradı da məğlub etdi. Sultan Murad məğlub olduqdan sonra, bir müddət Bağdadda qaldı. Buradan damadı Əlaüddövlə Zülqədərə pənah apardı. Onun vasitəsilə öz məqsədinə çatmaq istədi. Hicri 912-ci (=1507) ildə Zülqədərin qoşunu ilə gəlib Diyarbəkirin qala və şəhərlərindən bəzisini aldı. Sonrakı il Şah İsmayıl çoxlu qoşunla onu dəf etməyə getdi. Müharibə alovu iki gün şiddətlə şölələndi, üçüncü gün Sultan Murad məğlub olub yenə Əlaüddövlənin yanına getdi. Şah İsmayıl bir-birinin ardınca Diyarbəkir, İraqi-Ərəb, İraqi- Əcəm, Fars, Xorasan və Mavəraünnəhrin bəzi yerlərini fəth edib, yenə də Təbrizə qayıtdı. 1510-cu ildə isə Mərv döyüşündə Şeybani xanı öldürüb Şeybaniləri məğlub etdi. Bu zaman xəbər çatdı ki, Şeyxşah Şirvanı ələ keçirib istiqlaliyyətdən dəm vurur və xərac verməkdən də boyun qaçırır. Bu xəbər şahın qəzəbini alovlandırdı. Qışın şiddətli soyuq bir çağında, hicri 915-ci (=1510) ildə, Şirvana hərəkət etdi. Şeyxşah müqavimət göstərə bilməyib Beyqurd qalasına qaçdı. Bu qala Şamaxının üç ağac şimalında, çətin keçidli bir yerdə olub xarabaları indi də mövcuddur. Bu qalanın yanında həmin adla böyük bir kənd də vardır. Şah İsmayıl Şirvana gəlib Lələ bəyi Şamaxıda Şirvan hakimi təyin etdi və özü də bu vilayətin qala və şəhərlərini almaqla məşğul oldu. Bakı və Şabran qalasının mühafizləri təslim oldular. Dərbəndlilər qalanın möhkəmliyinə arxalanaraq bir neçə gün müqavimət göstərdilərsə də, axırda təslim oldular. Şah İsmayıl, yeni hökumətə dayaq olmaq və onu möhkəm saxlamaq üçün İraqda yaşayan Bayat türklərindən bir dəstəni siyahi üzrə köçürüb Dərbənd və Şabranda yerləşdirdi. Özü də həmin qışda Qarabağa gəldi, baharda Sultaniyyəyə getdi. Sultan Səlim, hicri 920-ci (=1514) ildə, Azərbaycan ilə müharibəyə gəlib Çaldıran səhrasında Şah İsmayıla qalib gəldi və Təbrizi aldı. O burada doqquz gün qaldıqdan sonra Ruma qayıtdı. Qürurunun çoxluğundan, Əlaüddövlə bu iki padişahdan heç birini (Sultan Səlimi və Şah İsmayılı) tanımaq istəmirdi. Buna görə Sultan Səlim Fərhad paşanı onu cəzalandırmağa məmur etdi. Əlaüddövlə tayfasından bəzisi Ruma dağıldı və bir parçası da sonralar Zülqədər oğlu adı ilə məşhur olan nəvəsi ilə Azərbaycana gəldi. Şəmsəddinli mahalı bunlardandır. Bir çoxları da Car, Tala və Dağıstanla qonşu olan yerlərə dağıldılar. Bu tayfa Hülaku xanın Türküstandan köçürüb Şirazda yerləşdirdiyi türkmənlərdəndir. Bunlar orada Diyarbəkirə və Mosula gələrək cəlal və iqtidar sahibi olduqdan sonra, qonşu vilayətlərə təcavüz edirdilər. Bunlardan on nəfəri, yüz otuz səkkiz il o ölkədə hökmranlıq etmişlər. Bunların sonuncusu olan Əlaüddövlə, bir dərəcəyə çatdı ki, bir-birilə vuruşmaqda olan Misir və Şam valilərinin hər ikisi onun köməyinə möhtac oldu. Buna görə o deyərmiş: “Mənim iki toyuğum var, bunlardan bir qızıl, digəri isə gümüş yumurtlayır” 1514-cü ildə Bahadır Xan Astarabaddakı Türkmən bəyliyinə də son qoyur. Hicri 929-cu (=1523) ildə, Şah İsmayıl Azərbaycanda olduğu zaman, Şirvan hakimi Şeyxşah ona itaət edərək çoxlu hədiyyə ilə hüzuruna gəldi. Şirvanşahlar xanədanına mənsub bir şahzadə xanımı da Şah İsmayılın hərəmxanasına göndərdi. Bu kimi yaxşı xidmətlərinə görə, Şirvan vilayətləri yenidən ona tapşırıldı. Sonrakı il, hicri 930-cu (=1524) ilin əvvəllərində, yayın axırlarında Şah İsmayıl vəfat etdi. O, mehribanlıqda dünyanı işıqlandıran və qəhrəmanlıqda düşməni yaxan, od məzaclı bir sultan idi. Qurmuş olduğu səltənətin mühüm işlərilə məşğul olmasına baxmayaraq, Şah İsmayıl alimlərlə müsahib olub şeir söyləməyə də maildir. Şah Xətai təxəllüsü ilə yazmış olduğu gözəl şeirlər indi də xalq arasında məşhurdur. Şah İsmayıl öz şeirlərini arı-duru Azərbaycan Türkcəsində yazmışdır. O, Azərbaycan Türkcəsini dövlət dili elan etmişdi. Bununla bağlı fərmanları da var. Bismillahir-rehmanir-rəhim Əbülmüzəffər İsmayıl Bahadur sözümüz Əmiri-əzəmi-əkrəm Musa Durğut oğlı inayət və Şəfqətimizə umidvar oləndən sonra Ģöylə bilsün kim, iftixar üləazim vələyan Əhməd Ağa Qəramanlu ol tərəfə göndərdük və ol hər nə iki ki ixtiyarlişini kendüne Şəfqət etdük . Gərək kim müşari-niləyn sözündən və məsləhətindən çıxməsün və mütabiət və yardım ona qılsun kim, inşaallahi-təala hər nə kim onun müradi və istəki ölsə, hasildir. Gündəngüna nə iş vaqe bulsə, Əhməd Ağa ittifaqi ilə dərgahi-müəllamizə bildürsünler kim, her növ buyuruğımız olsə, əməl etsün, gönlünü xoş tutub, mərhəmətimizə isdar olsun. Bu aşağıdakı beyt onun şeirlərindəndir: Bisütun dağı zar-zar ağlamağımı eşidincə, yerindən oynadı, Fəryad edib dedi: indi artıq başqa bir Fərhad meydana gəlmişdir. 1524-cü ildə Bahadır Xan şəhid olur. Onun yerinə taxta Şah Təhmasib oturur. Şahımızı özləm və sayğı ilə anırıq.

Müəllif : Fəridə Həmidzadə