Rus dili (51-ci dərs)

Hər birimizə bəllidir ki, dil iki formada mövcuddur: yazılı və şifahi. İstənilən bir dildə düzgün danışmaq, yanaşı, düzgün yazmağı da bacarmaq lazımdır. Düzgün yazı orfoqrafiya da deyilir və hər dilin özünəməxsus orfoqrafiya qaydaları vardır. Eləcə də rus dilinin orfoqrafiyası düzgün yazılış qaydalarının vahid sistemidir. Bu norma və qaydalar rusca yazıların hamısı üçün məcburidir. Bu norma və yazı qaydalarını pozmaq—böyük səhvə yol vermək deməkdir.
Rus dilini mənimsəməkdə orfoqrafiyanın böyük əhəmiyyəti vardır. Ümumiyyətlə, dili öyrənərkən savadlı yazmaq olduqca vacib bir işdir. Sizin rusca (və ya digər dili) nə dərəcədə bilməyiniz, savadlılığınız düzgün yazmaq bacarığınız ilə sıx surətdə bağlıdır.
Rus dilinin yazı qaydalarının əsasını üç prinsip təşkil edir: morfoloji, fonetik və ənənəvi. Rusca yazıda ən aparıcı prinsip morfoloji prinsipdir. Morfoloji prinsip ondan ibarətdir ki, sözün bu və ya digər mənalı hissələri bütün hallarda, tələffüzdən asılı olmayaraq, eyni cür yazılır. Məsələn, “вод” kökü onun işləndiyi bütün sözlərdə “o” ilə yazılır, lakin gah o səsi ilə (məsələn, воды), gah da “a” səsi ilə (məsə­lən вада), hətta bəzi hallarda “ы” səsinə yaxın bir səslə tələffüz olunur. Başqa bir misal: “зуб” sözünün sonluğunda “п” tələffüz olunur. Lakin bütün hallarda bu söz “б” ilə yazılır (məsələn, зуб-зубы-зуба-зубные və s). Bir nüansı da nəzərə almaq la­zımdır ki, rusca sözlərin əksər yazılışı bu prinsipə əsaslanır.
Fonetik prinsip ondan ibarətdir ki, sözlər (və ya onun ayrı-ayrı hissələri) necə tələffüz edilirsə, elə də yazılır. Rus dilində з ilə bitən pristavkaların (sözönlərinin) yazılışı buna misal ola bilər (низ-без-через-чрез və s).
Ənənəvi və ya tarixi prinsipə əsasən yazılan sözlər isə rus dilində demək olar ki, azdır. Amma bir çoxlarına bu çətinlik törədir. Buraya o yazılışlar daxildir ki, onun (hərf və ya işarənin) qədim zamanlarda müəyyən məna əhəmiyyəti var idi. Bizim dövrümüzdə isə, yəni müasir orfoqrafiyada isə ənənəyə görə qorunub saxlanılıb. Misal üçün, qadın cinsli isimlərdə incəlik işarəsinin («myaqkiy znak»ın) yazılışı bu qəbildəndir (həmin işarə bəzi zərflərdən də sonra yazılır).
Düzgün yazmağı bacarmaq üçün hansı şərtləri bilmək lazımdır?
Birinci şərt odur ki, yazılası sözdəki səslər və səs birləşmələri düzgün tələffüz edilməlidir. Düzgün olmayan tələffüz əksər hallarda düzgün olmayan səhv yazılışa gətirib çıxarır. Misal üçün, “ы” əvəzinə “и” tələffüz edib yazırlar: “сын” yazmaq əvəzinə “син”, “сыр” yazmaq əvəzinə “сир”, “посылка” əvəzinə “посилка”, “дыны”  əvəzinə “дини”, “рыба” yerinə “риба”, “часы” yerinə “часи” və s. yazmaq olmaz.
İkinci şərt: siz, sözlərin mənasını anlayaraq yazmalısınız. Bunsuz düzgün yazı mümkün deyildir. Sözün düzgün anlanmaması, başa düşülməməsi səhv tələffüzə gətirib çıxarır və beləliklə də söz düzgün yazılmır. Ümumiyyətlə o, (söz) bütünlüklə təhrif edilmiş olur. Siz belə hallarda həmin sözün mənasını öyrənməlisiniz. Lüğətlər isə bu xüsusda sizin əsas köməkçinizdir. Rus dilinin orfoqrafiya lüğətindən həmişə istifadə etməyə çalışmaq lazımdır.
Üçüncü şərt: sözlərin cümlədə düzgün əlaqəsidir. Qram­matik formaları, qayda və qanunları əməli şəkildə, nitqinizdə düzgün işlətməlisiniz. Məsələn, “весенним” və “весен­нем” sözləri tələffüzcə bir-birinə yaxındır, lakin formaca müxtəlifdir. Birinci söz rus dilində yerlik halda, ikinci söz isə çıxışlıq halda işlənmişdir. Əgər sifətin hallara görə dəyişməsiki yaxşı bilməsəniz, yazıda səhv etmiş olarsınız.

Lüğət:

писатель – yazıçı

письмо – məktub

плата – ödəniş

платить / заплатить – ödəmək

платок – yaylıq

плыть / плавать – üzmək

победитель – qalib

под – altında

подписывать / подписать – imza

пожелание – arzu

пожилой – yaşlı,ahıl

позавчера – sırağagün

покупатель – alıcı

покупать / купить – almaq