Rus dili (36-cı dərs)

Hər kəsə salam! Bu gün yeni mövzu ilə qarşınızdayıq. Bildiyimiz kimi əsas nitq hissələrindən biri də say hesab edilir və bu gün məhz bu nitq hissəsi haqda dərsimizi təqdim edirik..

Mühüm nitq hissəsi olan saylarda (имя числительное) çox sayda «qohum» sözlərə rast gəlirik. Məsələn, один (един) miqdar sayından müxtəlif nitq hissələrinə aid olan 30-a qədər söz yaranmışdır: isimlər (одиночка, одиночество, единство, объединение və s), sifətlər (одинаковый, одинарный, одиночный, единичный, единственный və s), fellər (соединять, объединять, воссоединять və s), zərflər (одинажды, воедино) və hətta bağlayıcılardan da bəziləri (однако) dediklərimizə misal ola bilər.

“Полтора” (bir yarım) sayı qədim “пол втора”, yəni birincidən sonra ikincinin yarısı mənasını bildirir. Bu say hallara görə dəyişərkən “a” sonluğu ilə qurtarır.
Miqdar saylarından (количественные числительные): один, одна, одно; два, две; обе cinsə görə dəyişirlər. Belə ki, один, два, оба kişi cinsi isimləri ilə, одно sayı orta cins isimlərlə, две, обе sayları isə qadın cinsi isimləri ilə işlədilir.
Üç (три) sayından düzəlmiş mürəkkəb sözlərin birinci hissəsi dörd növdə işlənərək müxtəlif məna çalarları yaradır:
a) трёх—трёхдневный, трёхколёсный, трёхъярусный—üçyaruslu, üçmərtəbəli;
b) трое, троеборье—üçnövçülük, троекратный—üç dəfə;
v) три—триединый—üçcəhətli, vəhdət təşkil edən üç hissədən, üç ünsurdən ibarət olan; трилистник—üçyarpaqlı yonca,bitki;
q) тре—bu halda mürəkkəb sözlərin birinci hissəsi hər hansı bir şeyin nəinki üç qat çoxluğunu, həm də keyfiyyəti şiddətləndirmə dərəcəsini bildirir. Məsələn: трезвон—zəng səsləri, arasıkəsilməz zəng səsi, səs-küy, haray, dedi-qodu; треволнение—həyəcan, təşviş, iztirab, narahatlıq; треклятый—lənətə gəlmiş, lənətlənmiş.
Трио—üçlük; трилогия—trilogiya, bir müəllifin məzmunu bir-bir ilə əlaqədar olan üç əsəri; тристих—üç misralı beyt sözlərində три tərkib elementinin mənşəyi rus dili deyil.Bu kimi sözlər rus dilinə italyan, yunan və latın dillərindən keçmişdir. Məsələ ondadır ki, bu dillər Hind-Avropa dilləri qrupuna daxildir. Bu dillər qrupu lap qədim zamanlarda Hind-Avropa ulu dialektlərinin tarixi inkişafı nəticəsində təşəkkül tapmışdır. Müasir rus, fransız, italyan, latın, ingilis, alman və başqa dillərdə bəzi sözlərin oxşarlığı da bununla izah edilir.
“Одинадцать” sayı “один” (bir sayı) ilə “десять” sayının qovuşması və sonrakı fonetik dəyişmələri nəticəsində yaranmışdır—«один на десяте», yəni «один сверх (свыше) десяти». Bu sayın iki “н” ilə yazılışı onunla izah edilir ki, bu say “н” pərfi ilə qurtarır, sonra isə “на” elementi “n” ilə başlanır; söz yazılarkən hər iki hərf saxlanılır. “Девяносто” (doxsan) sayı çox ehtimal ki, «девять до ста» söz birləşməsindən əmələ gəlmişdir.

Lüğət :

кошмар  –  kabus

красиво  –  gözəl (zərf)

краcивый  –  gözəl (sifət)

красный –  qırmızı

критик  –  tənqidçi

кричать  –  qışqırmaq

кроме  –  savayı

курить  –  çəkmək (tütün məhsulları)

курица  –  toyuq

курорт  –  istirahət mərkəzi