QIZIL HAQDA BİLMƏDİKLƏRİMİZ.

Salam.Bu hissədə bir çox elmi teoremlərdən,fərziyyələrdən və nəzəriyyələrdən bəhs edəcəyik.Amma ilk əvvəl kimyəvi elementlər barədə məlumat verəcəyik.Niyə qızıl? Çünki qızıl min illər boyu insanların maraq dairəsində olmuşdur. Bunun səbəbi isə qızılın dünyada az tapılması və ondan hazırlanan əşyaların minillər keç-
məsinə baxmayaraq təzə kimi qalmasıdır.Digər bir çox metallar isə hava ilə təmasda olduqda aşınmağa və yeyilməyə başlayır.
Məsələn, dəmir oksigen və suyun meydana gətirdiyi pasla xarab olur.Dəmir atomları oksigen atomları və su ilə birləşərək dəmir hidroksidi meydana gətirir.Bu qırmızı bir tozdur. Bu səbəblə dəmir mühafizə edilmədikcə xarab olur və oksidə çevrilir.Qızıl isə kimyəvi olaraq sabit bir metaldır.Kimyəvi sabit maddələr, başqa cisimlərlə asanlıqla birləşə bilməz. Qızıl havanın oksigen, su və turşular xarab edə bilməz. Buna görədə paslanmır. Həmçinin,qızıl kimyəvi reaksiya girmir. Onu yalnız “Çar arağı” ( bu xlorid və nitrat turşusundan ibarət xüsusi qarışıqdır) həll etmək olar. Bundan əlavə qızıl sianlı kalium və ya natriumdan ibarət qələvi məhlullarda həll ola bilir. Metalların çoxu metal olmayan elementlərlə birləşməklə mineralları meydana gətirir. Təbiətdə metallar ümumiyyətlə mineral yığınlarının içində tapılır.Metal əldə etmək üçün mineral mədənlərdən götürülüb bunların içindən saf metal çıxarılır.Ancaq qızılda vəziyyət başqadır.
Qızılın təbiətdə tapılmasından bəhs etməmişdən əvvəl onun haqda məlumat verək.Kimyəvi elementlərin dövrü cədvəlində ( Mendelryev cədvəli ) sirası 79-dur. Atom kütləsi 196.966569q/ mol, Ərimə tepreratoru 1064.18 °C, (1337.33 K, 1947.52 °F), Qaynama temperaturu 2856 °C (3129 K, 5173 °F)-dur. Qızıl özünə xas sarı rəngdədir. Əksərən sıx metaldır. Qızıl məsələn, dəmir və şüşə kimi daha az sıx maddənin eyni ölçüdəki bir hissəsindən daha ağırdır. Qızıl sıx olmaqla yanaşı, həm də olduqca yumşaq bir metaldır. Metalların içərisində (çəkiclə döyülməklə) ən asan şəklə salına biləndir. Qızıl çəkiclə döyülməklə nazik bir təbəqə halına gətirilə bilər, məsələn, bir qram qızıl döyülməklə 180 sm kvadratlıq bir təbəqəyə çevrilə bilər. Bir qızıl yarpağının qalınlığı 1 sm-in milyonda biri qədər ola bilər, bu qalınlıq 1000 atomun qalınlığı qədərdir. Qızıl – çox elastik olmasına baxmayaraq, həm də ağır metaldır. Qızıl o qədər elastikdir ki, 1 qramlıq qızıl parçasından 3 km uzunluğunda məftil hazırlamaq olar. Eləcə də bu parçandan insan saçından 500 dəfə daha incə olan folqa hazırlamaq olar. Eyni zamanda qızıl o qədər ağırdır ki, tərəfi 37 sm olan qızıl kubun ağırlığı 1 tona bərabədir.
Qızıl kimyəvi sabitliyi səbəbi ilə başqa elementlərlə asanlıqla birləşərək mineral meydana gətirmir. Əksəriyyətlə, torpaqda və qayaların içində qızıl tozları halında saçılmış olaraq tapılır. Bu tozlar yalnız mikroskopla görülə biləcək ölçüdədir. Qızıla külçələrə və yaxud təbəqələr formasında da rastlaşılır. Qızıl başqa elementlərlə nadir hallarda birləşsə də, başqa cisimlərlə bir yerdə tapıla bilər. İçində qızıl olan mineralların tərkibində ümumiyyətlə, sink sulfat və dəmir disulfat da olur. Belə minerallara yalançı qızıl deyilir. Bunun səbəbi rənglərinin sarı olması və bəzən qızılla qarışdırılmasıdır. Koloradoda və Qərbi Avstraliyada, qızıl telluriumla birləşmiş halda tapılır. Bu birləşmələrə qızıl tellurid deyilir. Bəzi yerlərdə qızıl, kvars qayalıqları içində damcılar formasında olur. Qızıl damarları ehtiva edən bu qayalar, atmosferin təsirinə məruz qalan yerlərdə yağış və küləklərin təsiri ilə aşınıb parçalanaraq çınqıl və qum halına çevrilirlər. Qum yağış suları ilə axaraq sel yataqlarında toplanır. Kiçik qızıl külçələri və qızıl tozları da qumların içində yığılır. Sel yataqlarında qum içində olan qızılı, bu qumdan ayıraraq əldə etmək çox asandır. Bunun üçün yuvarlaq və yastı qabdan istifadə olunur. Qum bu qaba doldurulub suyu axıdılır. Sonra qab maili olaraq silkələnir. Beləliklə qum qabın kənarında toplanır və asanlıqla boşaldıla bilər. Qızıl qumdan çox ağır olduğu üçün qabın ortasında qalır. Okean dibindəki və çay yataqlarındakı qızılı tapıb çıxarmaq üçün xüsusi cihazlardan istifadə edilir.
Geoloqlar iddia edirlər ki, planetin bütün qızıl yataqları araşdırılıb və dəyərli metalın ümumi kütləsi 120-150 min ton civarında qiymətləndirilir.Ancaq bu fikir tam əsassızdır.Çünki, müxtəlif hesablamalara görə 150-200 min ton arası qızıl hasil olunmuşdur.Bu rəqəmləri qarşılaşdırdıqda bu fikirin əsassısız olduğu üzə çıxır. Həmçinin dünyada ele bir texnologiya yoxdur ki,dünyanın nüvə qatında olan qızıl və digər qiymətli metalların çəkisini hesablasın.Bir məlumata görə ozon qatının yaranmasında nüvə qatında olan qızılın böyük rolu var. Ancaq bu barədə dəqiq bir məlumatım yoxdur.Bu məlumatı əsaslı saysaq, bunun insan həyatında necə əhəmiyyətli olduğunu başa düşərik.Belə ki, süni ozon qatının yaradılmasında qızılın təsirindən istifadə edilə bilər. Bu isə Marsda kolanya yaradılması üçün ciddi irələyiş ola bilər.Xatırladaq ki, ozon qatı bizi Günəşin zərərli ultra bənövşəyi şüallarından qoruyur.
Sonda qısa olaraq qızılın sənaye və elmdə rolundan bəhs edək. Yaxşı elektrik keçirici olduğuna görə elektrik və elektronika dövrələrində istifadə edilir. Qızıl bəzən şüşə istehsalında istifadə edilir. Şüşəyə qatılan qızıl, istilik şüaları olan infrared şüaların 98%-ni əks etdirir. Beləliklə, qapalı yerlərin isinməsinin qarşısını alır və daha az havalandırma ehtiyacı meydana gətirir. İstilik şüalarının keçməsinin qarşısını alarkən, işıq şüalarının hamısının keçməsini təmin edir. Beləliklə də, işıqlandırmaya mənfi təsir göstərmir. Bundan başqa, Günəş istiliyinin meydana gətirdiyi yüksək temperaturdan qorumaq məqsədilə ABŞ-ın düzəltdiyi kosmos vasitələrində nazik bir təbəqə kimi qızıldan istifadə olunmaqdadır. Qızıl həm də tibbdə də geniş şəkildə istifadə edilməkdədir.

Müəllif : Elvin Məmmədov