Özbəklər haqqında bilgilər.

                 Bu dəfə şeirlə başlayaq..  

                       Gözelliging karşıside,
                       Dünya hayran gözelim.
                        Sen Vatansen, sen muhabbet,
                       Sen hayatsen – ezeliy.

   Özbək şairi Nur Ali Kabulun “Gözəlim“adlı şeirindən olan bu parçada özbək dilinin dilimiz ilə bənzərliyi açıq-aşkar sezilməkdədir.Bu səbəbdən də şeirin tərcüməsinin yazılmasını zəruri hesab etməyərək qardaş özbək xalqı haqqda məlumatlara keçirik.

Tarixi faktlar.

   Mərkəzi Asiyanın ən önəmli etnoslarından biri hesab edilən,öz adını Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanın adından götürən özbəklər önəmli türk xalqlarından biri hesab edilirlər.Bir çox mənbələrdə onların adı Özbək xanın adı ilə bağlansa da,bəzi tədqiqatçılara görə bu ad “uz bəy,oğuz bəy“ sözləri ilə əlaqəlidir.

   13-cü əsrdə bir çox xalqlar kimi özbəklər də monqol istilasına məruz qalsalar da bir xalq kimi öz kökənlərini daim qoruyub saxlamağı bacarmışlar.Ümumiyyətlə,özbəklər bütün dövrlərdə milli kimliklərini,adət-ənənələrini mühafizə etmişlərdir.

     Bildiyimiz kimi türk xalqları dil və mənşə fərqinə görə dörd qola bölünürlər.Özbəklər isə türk xalqlarının uyğur qoluna aid hesab edilmişlər.Azərbaycanda olduğu kimi Özbəkistanda da sovet zamanından əvvəlki dönəmdə ərəb qrafikası,sovet dövründə kiril qrafikası,çağdaş dönəmdə isə latın qrafikası yazı sistemində tətbiq olunmuşdur.

   Özbəklər Özbəkistanla yanaşı,Türkmənistan,Əfqanıstan,Qazaxıstan və sərhədində yerləşən digər ölkələrdə də geniş şəkildə yayılmışlar.

Etnoqrafiya.

     Özbəklərin özlərinəməxsus zəngin adət və ənənələri vadır.Məişətləri ilə maraqlanarkən türk xalqının özəllikləri açıq-aydın sezilməkdədir.Məişət mədəniyyətləri ilə bağlı bəhs edərkən süfrə mədəniyyətindən başlamağı məqsədəuyğun hesab edirik.Özbək yeməkləri deyərkən şübhəsiz ki,bilincimizdə ilk növbədə özbək aşı yaranır.Hələ Makedoniyalı İsgəndər dönəmindən hər bir aşpazın öz töhfəsini verdiyi və bir sənət kimi qiymətləndirilən plovun hazırlanması Özbəkistanın hər yerində fərqli hazırlanır.Onu da qeyd edim ki,hər bir özbək kişisi bu plovu hazırlamağı bacarır və evə qonaq gələrkən mütləq bu plovu özbək kişisi bişirir.Bu plovun yanında adətən yaşıl çay verilir.Süfrə ədəbi də olduqca vacib hesab edilir.Ailə başçısı masaya əyləşmədən yemək başlanmır.Yemək bitdiyində isə ailə başçısı tərəfindən dua edilir.Olduqca qonaqpərvər olan bu xalq masa ətrafında qonaqlarla saatlarla söhbət edər və qonaq evdən ayrılarkən ev sahibi bişirilən yeməkdən çox kiçik bir bağlama da olsa hazır edərək qonağa verər.Bu qonşuluq münasibətlərinə də keçərlidir.Evdə bişən yeməkdən mütləq qonşuya verilər.Çörəyi müqəddəs hesab edən özbəklər meyvə və şirniyyatı yeməkdən əvvəl ismar edirlər.

   Özbək məişətində önəmli yerlərdən birini onların geyimləri tutur.Naxış sənəti önəmli xalq sənəti olduğundan geyimlərində də bu özünü büruzə vermişdir.Gənc qızların geydiyi əlbisəyə “köylək“ adı verilmişdir.Onun üzərinə isə “nimçə“ adla-nan arxalıq geyilir.Bu isə adətən ipəkdən hazırlanır.Ümumiyyətlə,özbək xanımları ipək parçadan istifadəyə önəm verirlər.Nimçələrin uzun formaları da vardır.Bu zaman “lazım“ adı verilən şalvar tikilir,uclarına incə bant keçirilir.Bu qiyafəti geyərkən düz və ya bir qədər topuqlu ayaqqabıdan istifadə edilir.

   Dairəvi və ya dördkünc formalı papaqdan – “taqiyah“ dan istifadə edən özbək xanımları saçlarını dörddən çox hissələrə bölərək hörürlər.Aksesuarları çox sevən özbək xanımları “nazgərdan“adlı gərdanlıqdan,“zibi gərdan“ adlı boyunbağıdan və elə bizim də sırğa adlandırdığımız “sırğa“dan istifadə etməyi üstün tuturlar.

   Qadın geyimlərindən bəhs etdik.Bir qədər də özbək kişilərinin istifadə etdiyi geyimlərə diqqət edək.İgid geyimi adlandırılan “tiy köylək“ və ya “tik işton“ adlı köynəkdən istifadə edərkən “çarsı“(şayı-belbağ) adlı kəmərdən istifadə edilir.Baş-larına isə “doppi“ adlı papaq qoyurlar.Uzun qollu igid xalatı isə çox da istifadə edilmir.“Çapan“adlı içi pambıq,həm üzü,həm də astarı istifadə edilən paltolar ge-yilir.

   Mənəvi mədəniyyət də özbəklərdə yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir.Digər türk xalqları kimi özbəklərdə də salamlaşmaq,hal-əhval tutmaq kimi adətlər müqəddəs hesab edilir.Özündən böyük şəxsi gördükdə özbək gənc sağ əlini sinəsi üzərinə qoyaraq “Salamun-aleykum“deyir.Daha sonra “Yahşımısız?,İşleringiz,sağlıqlarınqız yahşımı?“ deyə hal-əhval tutular.

   Dini mədəniyyətlərinə gəldikdə isə islam dininə mənsub şəxslər çoxluq təşkil etməkdədir.Bununla yanaşı xristian,buddist və yəhudilər də ölkə ərazisində mövcuddur.

   Özbəklərlə daim dostluq münasibətlərində olmağımız və qarşılıqlı əlaqələrimiz iki türk xalqının inkişafına köməkçi olmuşdur.Bu münasibətlər illər öncə pambıqçılıq sahəsində xüsusi önəm kəsb etmişdir.Bu haqqda 1950-ci illərdə lentə alınmış “Görüş“ filmində də məlumatlar əldə etməyimiz mümkündür.

Müəllif : Fəridə Həmidzadə