Osmanlı erməniləri-İmperiyanın milləti sadıka xalqı ona necə xəyanət etdi?

Osmanlı İmperiyasında məskunlaşan qeyri-müsəlmanlar arasında ermənilər hakim orqanlardakı fəaliyyətlərinə görə xüsusi mövqeyə sahib olublar. İmperiyanın erməni əhalisi idarəçilik sistemində olduğu kimi  sənaye və ticarət sahəsində olduqca fəal iştirak edib. Dövlətin sadiq milləti adını qazanmış erməniləri, tarixçi Bernard Levis Osmanlı imperiyasına bağlı, türklərin ən çox güvəndiyi etnik qrup kimi tanıdıb. Bəs nə baş verdi ki, imperiyanın “milləti sadıka” xalqı türklərə qarşı  soyqrımı iddiaları irəli sürdülər? Erməni iddialarının səbəbini müəyyən etmək üçün Osmanlı-erməni münasibətlərinin tarixinə nəzər yetirmək lazımdır.

Ermənilərin Osmanlı dövlətində önəmli nüfuzunun yaranması İstanbulun fəthi ilə başlayır. Fateh Sultan Mehmet ermənilərin ticarət sahəhindəki biliklərindən istifadə etmək üçün onlara  İstanbulda yaşamağı  təklif edir. Sultan digər qeyri-müsəlmanlara göstərdiyi ədaləti ermənilərə də tətbiq edir. Beləliklə, 1461-ci ildə İstanbulda sultanın icazəsi ilə  erməniləri təmsil edən Erməni Qriqoryan Patrikliyi yaradılır, qurum ermənilərə dini, siyasi, təhsil məsələlərdə rəhbərlik  edirdi. Bir müddət sonra patriklik qərb ölkələri ilə yaxın əlaqələr qurur artıq İstanbul Erməni Patrikliyi siyasi bir təşkilata çevrilir. Bununla da Osmanlı imperiyasını zəiflətməyə çalışan qərb ölkələrinin ermənilərə təsiri güclənir. XIX əsrin ortalarında Avropa mətbuatında Osmanlıların ermənilərə qarşı ədalətsiz davrandığı, haqsızlağa məruz qaldıqları, çətin şərtlərlə yaşadıqları ilə bağlı yazılar dərc edərək, ermənilərin rəğbətini qazanmağa çalışırlar. Osmanlı imperiyasına təzyiqlər edərək müsəlmanlarla xristianların bərabər olmasını tələb edirlər. Halbuki osmanlılar  bütün vətəndaşlara bərabər hüquqlar təmin etmişdir. Dövlətə olunan daxili və xarici müdaxilələr nəticəsində 1863-cü ildə 99 maddədən ibarət “Erməni Milli Nizamnaməsi” qəbul edilir. Nizamnamə ermənilərə dövlət içində dövlət olmaq səlahiyyətlərini verir. Ermənilərin konstitusiyası hesab edilən nizamnamənin qəbulu ilə milli və siyasi proseslər aktivləşir, Osmanlı erməniləri mədəni sahələrdə xeyli irəliləyir. 1866-ci ildə İstanbulda 46 erməni məktəbi mövcud olmuş və 16 erməni dilində jurnal nəşr edilmişdir. Proseslərdən də göründüyü kimi osmanlı-erməni münasibətlərinin gərginləşməsində qərb ölkələrinin təsiri inkaredilməzdir. Ancaq digər inkaredilməz fakt da cənubdan gələn təhlükə idi. 1828-1829-cu illər Rusiya-Osmanlı müharibələrində  ruslar ermənilərlə müttəfiqlik etməyə başladılar.

Prof.Dr.Seyit Sertçelik  “Ermeni sorunu” kitabında Rusiya-Osmanlı müharibəsini imperiya tərkibində yaşayan ermənilərin böyük sevinclə qarşıladığını, ruslara kömək etmək üçün erməni “könüllü birliklər” yaratdıqlarını qeyd edir. Bu birliklər Rusiyaya döyüşlərdə böyük kömək olmuşdur. Erməni könüllü birlikləri tərəfindən 1000-dən çox insanın öldürülməsi erməni və müsəlman arasındakı etibarı sarsmışdır. Aleksandr Puşkin “Ərzurum yolculuğu” əsərində bu hadisəsi belə təsvir edir: “Türklər evlərinin damına çıxaraq qaşqabaqlı sifətlə erməniləri seyr edirdilər. Ermənilər, gurultulu bir qələbəlik halında toplaşır, uşaqlar xaç çıxarıb xristian, xristian deyə bağırırdılar”. Beləliklə 1828-1829 il Rusiya-Osmanlı müharibəsi iki etnik qrup arasındakı münaqişənin əsasını qoyur. Ancaq baş verənlərə rəğmən Osmanlı dövləti ermənilərə qarşı tolerant davranmaqda davam etmişdir. Erməni tarixçisi Boryan, Osmanlıda yaşayan ermənilərin Rusiya və İranda yaşayan ermənilərlə müqayisədə çox yaxşı yaşadıqlarını etiraf edərək əlavə edir, “Çar Rusiyası, ermənilərin siyasi məqsədlərini məhdudlaşdırır, müstəqil dövlət qurma istəklərini Rusiyaya xəyanət kimi qiymətləndiridilər. Bunu başa düşən erməni ziyalıları Rusiyada bir erməni dövləti qura bilməyəcəklərini anlayıb, bunu Türkiyə torpaqlarında həyata keçirmək üçün fəaliyyətə başlayırlar. Ermənilərin əsl məqsədlərinin Osmanlı və ya Rusiya dövləti daxilində müstəqil bir dövlət yaratmaq istədiklərini Osmanlı dövləti üçün problemlər yaradaraq dünyanın diqqətini çəkmək idi.

1877-1878-ci illər Osmanlı-Rusiya müharibəsinin digər mərhələsində də ermənilərin ruslara hərbi sahədə böyük dəstək olduqları,eyni zamanda rus hərbi hissələrinə casusluq etdikləri məlum olub. 1878-ci ildə tərəflər arasında imzalanan Berlin anlaşmasının 61 maddəsində Osmanlı dövləti Ermənistan adlı bir dövlətin olduğu, təhlükəsizliklərinin dövlət tərəfindən ciddi şəkildə qorunulması öhdəliklərini qəbul etmişdir . Bu anlaşma ilə erməni probleminə ilk dəfə beynəlxalq müqavilədə yer alır. Müqavilədən sonra 1880-ci ildə Erməni Birlik Cəmiyyəti, Silahlılar Cəmiyyəti, Vətən qoruyucuları cəmiyyətləri, 1885-ci ildə Armenakan komitəsi, Hnçak və Daşnaksutyun partiyaları yaranır. Artıq ermənilər əsrlərdin yaratmağa çalışdıqları “Böyük Ermənistan” dövləti uğrunda mübarizəni daha planlı həyata keçirirlər. Təşkilatlanmanın ideologiyası ölkədə erməni qiyamlarını çoxaltmaq, terrora təşfiq etmək idi. Onsuzda geriləmə dönəmini yaşaya Osmanlılar 1890-dan başlayan və fasiləsiz davam edən erməni üsyanları səbəb ilə daha da zəifləyirdi. Ondoqquzuncu əsrin sonlarında ölkənin Anadolu torpaqları üsyanların mərkəzinə çevrilmişdir. Xüsusilə Ərzurum Kars Vanda yaşanan talanlar sözün həqiqi mənasında tüğyan edirdi. Maraqlı məqamlardan biridə odur ki, ermənilər üsyanlara müxtəlif bəyanatlarla hazırlayırdılar. Zeytun üsyanını erməni xalqına belə bir müraciətlə başlayır.

“Erməni camaatı, bütün erməniləri əsarətdən qurtarmaq və birləşmək üçün sizi Zeytun üsyanına dəvət edirik. Əsarət zəncirini qırmaq üçün Zeytun müharibəyə başladı. Sizi istəyir, tez yetişin. Əl-ələ verib irəli gedək və qanımızın son damlasına qədər mübarizə aparaq. Biz ya ya Ermənistanın azadlıqğını görəcəyik ya da öləcəyik”

Üsyanlardan istədiklərin nəticəni ala bilməyən erməni komitələrini növbəti hədəfi Sultan II Əbdülhəmidə yönəlir. Daşnaksutyun komitəsinin qərarı ilə komitənin üzvləri sultana sui-qəsd planlayırlar. Silahlı ermənilər  II Əbdülhəmin Dolmabaxça sarayında öldürmək üçün planlaşdırdığı ilk cəhd uğursuz alınır. İkinci cəhd isə  cümə namazından qayıdan sonra təşəbbüs edilir, bombanın partladığı yerdən uzaq olması ilə sultanın həyatını qurtarır. Erməni tarixçiləri 1890 – 1909-a qədər davam edən üsyanlarda 300000 min ermənini öldürülüdüyünü, real tarixi gizlədərək türklərin onlara qarşı üsyan etdiklərini iddia edirlər. Lakin tarixi sənədlərdə erməni tarixçiləri 1890 – 1909-a qədər davam edən üsyanlarda 300000 min ermənini öldürülüdüyünü, real tarixi gizlədərək türklərin onlara qarşı üsyan etdiklərini iddia edirlər. Erməni üsyanlarına tarixi sənədlər əsasında qiymət verildikdə əslində üsyanlar törədərək böyük dövlətlərin Osmanlı dövlətininin daxili işlərinə müdaxilə edilməsi üçün şərait yaratdıqlarını müəyyən etmək olar. Həqiqətləri təkzib edərək Osmanlıların erməniləri qətl etiyini saxta rəqəmlərlə və gerçəklikdən uzaq olan tarixi əsərlərdə nümayiş etdirilər.

Osmanlı-erməni münasibətlərinin dəyişməsində Qərbin və Rusiyanın ciddi şəkildə təsirləri olsa da ermənilər özləridə müstəqil dövlət qurmağa həvəsli idilər. Bunun üçün təbliğat aparır, yalan uydurmalar ilə özlərinə daha çox inam qazandırmağa çalışırdılar. Osmanlı dövlətinin Birinci dünya müharibəsinə qatılması ermənilərin yenidən ruslarla yaxınlaşmasına fürsət yaratdı. Çar Rusiyasının erməniləri bu dəfə də öz tərəflərinə çəkməyə çalışdıqlarını baş düşən Osmanlılar ermənilərlə danışıqlar aparırdılar. Osmanlılar dəfələrlə erməni könüllü birliklərinin fəaliyyətini dayandırması, türklərə qarşı düşmənçilikdən əl çəkmələri üçün müraciətlər edirlər. Lakin hökümətin cəhdləri uğursuzluqla nəticələnir. Hətta 1914-cü ildə Osmnlılar erməni təmsilçiləri ilə görüşüb onlara müharibədə dövlətin yanında olacaqlarsa muxtariyyət veriləcəyi təklif etsələrdə ermənilər təklifi rədd edirlər. Elə bu faktdan da ermənilərin Osmanlılar üçün necə böyük təhlükələr yaratdığını müəyyənləşdirmək olar. Onları sakitləşdirmək üçün muxtariyyət verməyi belə gözə almışdılar. Çox keçmədən 1915-ci ildə Osmanlı dövləti ölkədə əmin-amanlığı yaratmaq üçün Təhcir (köçürülmə) qanunu imzalayır. Köçürülmə qanunua əsasən ermənilər cəbhə xəttində təhlükə yaradacaq ərazilərdən Ərzurum, Van, Bitlis, Mərsin köçürülürlər. Qərarda müharibə bitdikdən sonra ermənilərin öz evlərinə qaytarılacağıda bildirilib. 1915- ci ildən bu günə qədər Erməni disaporası bu qərarı “sürgün”, “deportasiya” kimi qiymətləndirərək, “erməni soyqrım” kimi təqdim edirlər.

Ermənistanın ilk baş naziri Yohannes Kaçaznuni 1923-cü ildə Daşnak Konqresində böyük etiraf etdi, 1915-ci il hadisələrinin əsl üzünü izah etdi:”Dənizdən dənizə, Ermənistanın xəyalına qalxdıq, hadisələrin səbəbkarı olduq, aldandıq. Türklərin tətbiq etdiyi deportasiya məqsədyönlü idi. Gəlin kənarda günahkar axtarmayaq. Yüz illər boyu bir yerdə yaşayırdıq, indi türklərə baxmağa üzümüz yoxdur.”

Şəbnəm Zahir