Ömər Faiq Nemanzadə: “Bəzi vaxt ermənilər öz haqlarını silahla müdafiəyə qədər qalxışırlar”

1898-ci ildə Tiflisə getdim. Türkcə mətbuat nəşrinin vaxtı gəlib-gəlmədiyini bir daha sınadım. Türk ziyalılarından Məmməd ağa Vəkilov, Mirzə Şərif Mirzəyev, Mirzə Seyfədin, müfti, şeyxüilslam və başqaları ilə görüşdüm.
Müfti və şeyxülislam ilə olan söhbət arasında məndən Türkiyədəki erməni və rum ruhani idarəsinin hallarından soruşdular. Mən həqiqəti olduğu kimi söyləmək istədim:
– Rusiyadakı türklər İlə Türkiyədəki rum və ermənilər arasında haqq və ixtiyarca fərq var: erməni və rum ruhani idarələri yarı müstəqil bir haldadırlar. Ruhanı idarələri yanında böyük millət məclisləri var. Bütün işləri bunlar görür. Hər yerdə müstəqil milli məktəbləri, mədəni cəmiyyətləri, maarif təşkilatları var. Bir türk hakimi, Anadolunun bir yerində erməni milli hüququna toxunan kimi İstanbulda ruhani rəisi o saat sədrəzəmə etiraz göndərir. İş bir az böyük isə rəis sultanın yanına gedib şikayətini eylər. Bu sözlər bəlkə burada qəribə görünür, lakin həqiqət belədir və belə olmalıdır da. Çünki hər millətin mədəniyyət və maarifcə yüksəlməyə, yaşamağa haqqı vardır və bu haqqı hər yerdə, hər zaman saxlamalıdır.
Orada ruhani rəisləri hələ ümumi qanundan da kənara çıxırlar: milli hərəkətlərini (üsyan deməkdən çəkindim) başında çox vaxt onlar dururlar. Zahirdə millətçilər, ziyalılar görünür, lakin pərdənin arxasında da onlardır – dedim.
Bu sözün onların üzərində nə kimi bir təsir gətirəcəyinə gözaltı diqqət etdim. Gördüm ki, üzləri mənim üzümdəki çiçək çopurlarından daha betər büzüşüb turşuyur və məni söylətdiklərinə peşman olduqları araya söz qatmalarından anlaşıldı. Mən isə özümü anlamazlığa vurub sözümə davam edərək, “bəzi vaxt ermənilər öz haqlarını silahla müdafiəyə qədər qalxışırlar” – deyincə, müfti əfəndi uzun səbir eləməyib kəsdi və dedi:
– Bu qədər nemət və hörmətin qarşısında onlarınkı küfrani-nemətdir. Nə üçün milli azadlıq adı ilə xalq öz padşahına, öz böyüyünə ağ olsun?! Bizcə: “Ətəbüllah və ətibülrəsul və ülüləmr minküm” ayətilə böyüklərimizə itaət əmr edilmişdir. Belə işlər bizə, biz müsəlmanlara yaraşmaz.
Belə bir cavabdan sonra sözü uzatmağı artıq bildim və anladım ki, bunlara qarşı bir neçə xüsusi söz kifayət etməz. Milli məsələləri milli mətbuatda qaldırmaq və orada hər xüsusda ətraflıca yazmaq, xalqa, kütləyə aid olan işi – milli məsələni ruhanilərdən artıq xalqın nəzərinə vermək və onlarla birlikdə həll etmək lazım olacaqdır. Bunun üçün Tifisdə türkcə bir nəşriyyat vasitəsi axtarmaq fikrinə düşdüm.
Bir həftə sonra başa düşdüm ki, ümidlərimin hamısı quru xəyal, iştahalarımın hamısı yersiz imiş. Rast gəldiyim o şirindilli bir şəxs də maarifpərvər deyil, pulpərvər imiş. Biçarə elə bilmiş ki, məndə pul var. Buna görə məni mətbəəsinə ortaq olmağa təşfiq ilə soymaq istəmiş. Lakin bir az sonra məndə soyulacaq bir şey olmadığını anlayınca gözdən itib getdi.
Mən Tiflisdə xeyli qalıb hər tərəfə baş vurdum. Görüşdüyüm ziyalıların çoxu hökümət qulluqçusu, qorxaq, dinçi, sarayda, Mirzə Fətəlinin (Axundzadə) yerində olanlar isə milli mədəniyyətdən, elmdən uzaq qara rus quyruqları idilər.

Ömər Faiq Nemanzadə