Odlar yurdunun ibtidai yaşamı (4-cü dərs)

Təsərrüfat və cəmiyətdə böyük irəliləyişlər,yerli metal emalının getdikcə təkmilləşməsi miladdan öncə 4-cü minilliyin sonunda ölkəmizdə Tunc dövrünün başlanğıcını qoydu.Bu dövr e.ə.II minilliyədək davam etmişdir.Bu zaman kəsiyi qəbilə icmasının dağılması və erkən sinifli cəmiyətə keçidlə səciyəvidir.

Erkən Tunc dövrü Kür-Araz arxeoloji mədəniyyəti abidələri əsasında öyrənilir.Məskunlaşma əraziləri artsa da,yaşayış və təsərrüfat tikililəri Eneolit ənənələri üzərində qurulurdu. Bu dövrün səciyəvi cəhəti toxa əkinçiliyindən xış əkinçiliyinə keçilməsi olmuşdur.Düzən yerlərdə süni suvarma,dağətəyi və dağlıq yerlərdə dəmyə əkinçiliyi yayıldı.

Orta Tunc dövründə isə mülki və ictimai təbəqələşmə dərinləşmişdir.Bir sıra arxeoloji mədəniyətlər,o cümlədən Üzərliktəpə və Qızılvəng mədəniyətləri yaranmışdır.Orta Tuncda daha bir əmək bölgüsü baş vermiş,sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmışdır.Dulusçuluq da sənət sahəsi olaraq ayrılmışdır.Bunu Naxçıvandakı Kültəpə dulusçuluq məhəlləsi də sübut etməkdədir.Eyni zamanda toxuculuq da bu dövrdə yaranan ən mühüm sənət sahələrindən biri idi.Boyalı qablar üzərindəki insan təsvirləri o dövr insanının geyimləri haqda bizi bilgiləndirir.

İcma yaşayışının pozulması Son Tunc-Erkən dəmir dövrünə təsadüf edir.Tayfa başçıları və əyanların icmadan ayrılması ailələr arasında əmək bərabərsizliyini dərinləşdirdi.Beləliklə də ibtidai icma quruluşunun dağılması son mərhələyə çatdı.

E.ə.XII-XI əsrlərdən ölkəmizdə dəmir istehsalına başlanmış və elə bu dövrdən cəmiyətin silahlanmasına xidmət etmişdir.

Bu dövrdə qulların istehsala cəlb edilməsi cəmiyətin özəti olan istehsalçılara yeni zümrə əlavə etmişdir.E.ə.II minilliyin sonunda əkinçilik yüksək səviyədə idi.Bunu həmin dövrdə suvarmanın inkişafı da təsdiq edir.

Son Tunc-Erkən Dəmir dövründə metallurgiya və metalişləmə sənəti yerli xammal hesabına yüksəliş yolunda idi.Mingəçevir,Gədəbəy və Şəmkirdə aşkar edilən metal nümunələri buna misaldır.

II minilliyin sonunda soyuqüfürmə texnikası əsasında dəmir istehsalı başlandı.Dulusçuluq işində də böyük irəliləyişə imza atılmışdı.Belə ki,bu dövrdə ayaqla hərəkət etdirilən dulus çarxı meydana gəlmişdir.Sənət sahələri içərisində bədii daşyonma,dabbaqlıq,toxuculuq da mühüm inkişaf etmişdir.

Son Tunc-Erkən Dəmir dövründə təsərrüfatın sürətli inkişafı ilə bağlı olaraq həm tayfalararası,həm də uluslararası alış-veriş daha da güclənmişdir.E.ə.XIV əsrdə Aşşur- Uballitin adının Həsənlidən tapılan topuz üzərində olması və Xocalı muncuğu üzərində Adad- Niraninin adının yazılması bu əlaqələri bir daha təsdiq edir.

Qəbələ-tayfa quruluşunu dağılmağa doğru aparan amillər müllki bərabərsizliyin meydana çıxması,cəmiyətin xüsusi mülkiyətə yönəlməsi,ictimai təbəqələşmə,sənətkarlığın ayrılması Tunc dövrünün uzaq çağlarında baş verməkdə idi.Azərbaycanda qəbilə icmasının dağılmasını yalnız Tunc dövrünün sonu – Dəmir dövrünün başlanğıcı,yəni e.ə.XIII-VIII əsrlərin dar çərçivəsində yerləşdirmək düzgün deyil.Bu böyük dəyişmə çox uzun sürmüş, son Tunc-Erkən Dəmir dövründə isə qəbilə icmasının dağılması başa çatmışdır.Artıq II minilliyin sonu – I minilliyin başlanğıcında Assuriya və Urartu çivli yazılarında ölkəmizin güneyindəki siyasi birliklərin torpaqları “ölkə“,onun idarəçiləri isə “hökmdar“,“çar“ adlanırdı.