Nizami Gəncəvi Xəmsə yaradıcılığı (dərs 9)

Sirlər xəzinəsi. Nizaminin ilk irihəcimli əsəri “Sirlər xəzinəsi” poemasıdır. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunəsi olan bu əsər dahi şairin yaradıcılıq manifesti sayılır. Əsər hicri tarixlə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimlə 1174-1175-ci illərə uyğun gəlir.

“Sirlər xəzinəsi” adından da göründüyü kimi, zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Poema müxtəlif məsələlərə həsr edilmiş müqəddimə, 20 məqalə və bu iyirmi məqaləni epik lövhələrlə əks etdirən 20 kiçik hekayədən ibarətdir. Kitabın tamamlanması haqqındakı kiçik bir bəhslə poemaya yekun vurulur.

Nizamişünaslar şairin yaradıcılığında bu poemanın ən çətin və mürəkkəb quruluşa malik əsər olduğunu qeyd edirlər. Buna görə də poema süjet və kompozisiya baxımından şairin digər əsərlərindən fərqlənir. Poema rəsmi hissələrdən sonra könül dünyası və onunla sirdaşlıq fəsli lə başlayır. Nizamiyə görə insanpərvərliyin mənbəyi könüldür. İnsan özü ruh və bədəndən ibarət olduğuna görə həm maddi, həm də səmavi aləmlə qarşılıqlı əlaqədədir. Şair bu poemada fərd, cəmiyyət və təbiət arasındakı harmoniyanın fəlsəfi mahiyyətini aça bilir. Şairin sufizmə meyilli olmasının kökü buradadır.

Poemada birinci məqalət “Adəmin xilqəti haqqında”, mənzum hekayət isə “Ümidsiz şahın bağışlanması haqqında”dır. Poemanın mənzum hekayətlərinin bəzilərində dünyəvi hisslər, maddi həyatdan zövq almaq arzusu güclüdür. Poemadan mənzum hekayələrdən ikisi (Ovçu ilə tülkünün hekayəti, Bülbüllə qızılquşun hekayəti) alleqorik janrdadır. Ümumiyyətlə, poemaya daxil edilmiş hissələrdə halal zəhmətə çağırış, insan zəkasının qüdrəti (Ağıllı uşağın dastanı) zülmə, zalıma qarşı etiraz kimi böyük ideyalar əks olunmuşdur.

Xosrov və Şirin. “Xəmsə”yə daxil olan ikinci böyük əsər “Xosrov və Şirin” poemasıdır. Bu əsərdə Nizami doğma xalqın əfsanəvi tarixi keçmişini müasir intibah ideyaları süzgəcindən keçirərək son dərəcə dərin ictimai, fəlsəfi bir poema yaratmışdır. Sənətkar “Xosrov və Şirin”i yazmaqla ilk mənzum romanın və Nizami ədəbi irsinin əsasını qoymuşdur. Poemanın mövzusu xalq arasından, müxtəlif qaynaqlardan götürülmüşdür. Firdovsinin “Şahnamə”sində Xosrov və Şirin sürəti olsa da, Nizami bu mövzuya yeni tərzdə yanaşmış, orijinal bir poema yaratmışdır. Müəllif poemanın əvvəlində yazır:

Məlum hekayədir bu Xosrov Şirin

Ancaq dastan yoxdur bu qədər Şirin.

Ruhu oxşasa da, bu gözəl dastan,

Pərdədə qalmışdı bu gözəl gəlin.

Tanıyan yox idi bu gözəl almazı,

Bərdədə vardı bir əlyazması.

Əsərin sujeti İran hökmdarı Xosrov Pərvizlə, Arran hökmdarının vəliəhdi Şirinin arasındakı məhəbbətə həsr olunub. Poema Hörmüzün taxta çıxması ilə başlayır. Ədalətli qanunlar yerinə yetirən Hörmüz şöhrət qazanır. Onun qoyduğu qanunları Xosrov pozduğuna görə atası onu cəzalandırır. Xosrov ağsaqqalların xahişi ilə cəzadan xilas olsa da, atası onun çaldığı musiqi alətlərini sındırır, atının dırnaqlarını kəsdirir, qulunu kəndçiyə bağışlayır. Poemanın əsas obrazı Xosrov və Şirindir. Xosrov dinamik bir obrazdır. Poemanın əvvəlində o təmiz məhəbbətə əyləncə kimi baxan, kefcil həyat sürən bir insan kimi təsvir olunur. Lakin Şirinlə tanış olduqdan sonra Şirinin təsiri altında dəyişir, mənəvi bir inkişaf yolu keçən aşiqə və ədalətli bir hökmdara çevrilir.

Əsərin digər obrazı Şirin Azərbaycan, o cümlədən, Şərq poeziyasında ilk müsbət qadın obrazı Şirin poemanın əvvəlindən axırınadək müsbət obrazdır. Nizami onun haqqında böyük məhəbbətlə deyir:

Sanki bir pəridir, pəri yox ay

Qəhrəman bir qızdır, başda kələğay

Dirlik suyudur gözəl qapqara

Gecəni bərq edir aytək nurlara.

Poemanın obrazlar sistemində Şapur. Fərhad, Məhinbanu, Şəkər və başqa sürətlər də müəyyən yer tutur. Onların içərisində Fərhad öz yenilməzliyi, alicənablığı və mənəvi saflığı ilə seçilir. Fərhad Azərbaycan epik poeziyasında ilk müsbət sadə insan obrazıdır.

   Leyli və Məcnun. 11880-ci ildə Nizami Gəncəvi Şirvanşah Axistandan “Leyli və Məcnun” əfsanəsi mövzusunda yeni bir əsər yaratmaq barədə sifariş alır. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın eşq mövzusunda əsər istəməsi kimi bu sifariş də intibah ideyalarının və əhvali-ruhiyyəsinin nə qədər geniş yayıldığını, hakim təbəqələrə də təsir etdiyini göstərmək baxımından maraqlıdır.

Poemada mərkəzi sürət Məcnundur. Faicənin müəyyən mənada səbəbi də, obyekti də, nəticəsi də odur. Nizaminin yaratdığı ən kamil bədii sürətlərdən Məcnunu ancaq Şekspirin Hamleti ilə müqayisə etmək mümkündür. Nizami Məcnunun simasında orta əsrlərin qanunları ilə barışmayan ziyalı sürətini yaratmış, onun mənəvi kamilliyini,sədaqətini, insanlığını dövrünün hakim ideologiyasına qarşı qoymuşdur. Məcnunun faciəsi təkcə məhəbbət faciəsi deyildir. Bu ağlın, kamalın, insani hisslərin, insanlığın faciəsidir.

Orta əsrlər şəraitində qadınların oyanması, insanlığını dərk etməsi və faciəsi leyli sürətində əks etdirilmişdir. Məcnun kimi sevən, yanan, duyan, onun kimi şəhid olan Leyli, Məcnun kimi bədbəxtdir.

Bəxtinin ulduzu batan aşiqdən

Min dəfə şiddətli divanəyəm mən.

O hədəf oldusa, bu dərdə, yasa,

Bir qadın deyildir o heç olmasa.

Bu parçada Leylinin eşqi də, faciəsi də çox dəqiq şərh edilmişdir. Qadın olmaq, qorxub çəkinmək, yaman addan çəkinmək, dərdi heç kəsə aça bilməmək, yaman ad almaq qorxusu Leylinin sərbəstliyini əlindən almışdır. Bütün bu hissələr  orta əsr feodal qanunları  məngənəsində əzilən, boğulan insanın faciəsini göstərmişdir.

   Yeddi gözəl. “Yeddi gözəl” poeması sənətin ağır dolanbaclarında şərəfli bir yol keçən, zəngin yaradıcılıq təcrübəsi qazanan, müdrikləşən, həyat təcrübəsi və yaradıcı təxəyyülü kamilləşən Nizami yaradıcılığının qanuni nəticəsidir. Bu, əvvəlki poemaların təkrarı deyil. Mövzu Sasani hökmdarı Bəhramın həyatı ilə bağlıdır. Lakin Nizami Bəhramın həyatını, fəaliyyətini nəzmə çəkmək, onun başına gələnləri büsbütün əks etdirmək istəməmişdir. Poemanın süjetini yeddi gözəl xətti təşkil edir. Əsərin əsas qəhrəmanı Bəhramdır. Əsas hadisələr Bəhramın yeddi gözəlin şəklini görməsi, onları əldə etməsi, peşman olub, onlardan əl çəkməsi xətti ilə bağlıdır.

“Yeddi gözəl”də əsas, mərkəzi sürət Bəhram Gurdur. Bu surət Nizaminin yeni insan axtarışlarının maraqlı təzahürüdür. Xosrov surətində şair eşqin təsiri ilə qəhrəmanın dəyişməsini, kamilləşməsini, təkmilləşməsini göstərirsə, burada qəhrəmanın mürəkkəb həyat hadisələri nəticəsində inkişafını qələmə almışdır. Burada da Nizami ədalətli şah sürəti yaratmaqla yanaşı xalq ədəbiyyatında ədalətli şah kimi təqdim edilən Bəhram Gurun səhvlərini, büdrəmələrini və bu yolda yüksəlməsini göstərmişdir. Nizami Bəhram Gurun daha çox özünü axtarması prosesi üzərində dayanmışdır.

İsgəndərnamə. Nizami Gəncəvinin sonuncu poeması “İsgəndərnamə” bəşəri və milli ideyaların zənginliyi ilə seçilir. Poemanın əsas qəhrəmanı İsgəndər ədalətli bir hökmdardır. Şair onun kimliyi haqqında mövcud əfsanə və tarxi faktları dəqiqləşdirir. Onun simasında tarixi bir şəxsiyyət yox, arzuladığı ideal hökmdar obrazını yaradır. İsgəndər sərf ideal obraz deyil, o həm də ölkələr tutan fatehdir. Şahlıq qüruru, mənəmlik iddiası onun müsbət keyfiyyətlərinə xələl gətirir. Nüşabə ilə görüş səhnəsində İsgəndər bu ağıllı Bərdə hökmdarının qarşısında aciz qalır. Şair Nüşabənin müdrikliyini və uzaqgörənliyini maraqlı misralarla qələmə alır.

Eşq olsun, ey böyük padşah, sənə

Elçilik edirsən özün-özünə

Hökm alan deyilsən, hökm verənsən.

Göndərilmiş deyil, sən göndərənsən.

İsgəndər elmi, savadı yüksək qiymətləndirən hökmdardır. O, elm adamlarına hörmətlə yanaşır, onları hər yerdə təbliğ edir.

Nizami İsgəndəri “xoşbəxtlik ölkəsi”nə aparmaqla özünün arzuladığı ideal cəmiyyəti təsvir etmək istəmişdir. Elə buna görə də, çox haqlı olaraq deyirlər ki, Nizami dühasını ölçmək üçün göy boyda tərəzi, yer boyda çəki daşları lazımdır.