Naxçıvan daşyonma məktəbi

Bu gün qədim sənət növlərimizdən biri olan,bizə keçmişimizi öyrənməyə,həm tarixi,həm mədəni baxımdan xalqımızın dünya xalqları içərisində özünəməxsus yeri olduğunu bildirən daşyonma sənətindən bəhs edəcəyik.Daşyonma sənətinin ən bariz nümunələri Muxtar Respublikamızda aşkar edildiyi üçün bu bölgəmizə səyahət edək.

Zəngin tarixə malik olan qədim Naxçıvan diyarından əldə edilən maddi-mədəniyyət nümunələri sübut edir ki,bu ərazi qədim Daş dövründən başlayaraq ilkin sivilizasiyalı yaşayış məskənlərindən biridir.Naxçıvanda belə qədim tarixə malik olan daşyonma sənəti də memarlığın ən mükəmməl nümunələrindən biridir.

     Bədii oyma dekorativ – tətbiqi sənətin ən qədim və geniş yayılmış növlərindən biridir. Daş, ağac, sümük və başqa materiallar üzərində işlənilir. Ölkəmizdə oyma, yonma, cızma üsulu ilə sənət əsərlərinin yaradılması ənənəsi tarixən mövcud olub. Əcdadlarımızın hələ qədim dövrlərdə daş üzərində oyub-cızdıqları rəsmlər, fiqurlar buna sübutdur.Naxçıvan Muxtar Respublikasının ən qədim yaşayış məskənlərindən biri olan Gəmiqayada daş üzərində olan oymalar bədii oyma sənətinin ilkin nümunələri kimi qəbul edilir.Zəngin daş yataqlarına malik olan Naxçıvan ərazisinin sakinləri bir sıra yaşayış məskənlərində daşyonma sənəti yaratmış və bu mərkəzlərdə fəaliyyət göstərmişlər.Daşyonma mərkəzlərində bölgənin daş ehtiyatlarından xammal mənbəyi kimi istifadə edən sənətkarlar yaşadıqları dövrdə saxtalaşdı-rılması mümkün olmayan çoxlu abidələr yaratmış və gələcək nəsillərə yadigar qoymuşlar.Hələ qədim zamanlardan ibtidai insanlar həyatlarında mühüm rol oynayan daşı ən qədim və təbii nemət kimi ilahiləşdirmiş və müqəddəs hesab etmişlər.  Uzaq keçmişdən belə xammaldan məzar daşları da düzəldilməsi bunu bir daha sübut edir.

   Bu sahə ilə məşğul olan tədqiqatçılar öz araşdırmalarında Azərbaycanda,o cümlədən qədim Naxçıvan bölgəsində daşyonma sənətinin tarixi,keçdiyi inkişaf yolu haqqında maraqlı məlumatlar vermişlər.Orta əsrlər zamanı Naxçıvan ərazisində daşyonma sənətinin inkişaf etməsi və daha da təkmilləşməsi bölgədə bir sıra daş karxanalarının,daşyonma mərkəzlərinin,sənətkar sexlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.Bu mərkəzlərdə Naxçıvan ərazisinin zəngin daş yataqlarından olan bir çox daş növündən istifadə edilmişdir.Xüsusən çay daşı,dağ daşı,tuf,mərmər və sair kimi möhkəmliyi və görkəmi ilə fərqlənən,həmçinin memarlıq üçün böyük əhəmiyyət daşıyan daşlardan peşəkar sənət adamları sənət əsərləri yaratmışlar.

    Daşyonma mərkəzləri Naxçıvanın bir çox yaşayış məskənlərində fəaliyyət göstərmişdir.Bu mərkəzlərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilər,əsasən,indiki Ordubad və Culfa rayonları olmuşdur.Bu isə həmin bölgələrdə müxtəlif daş növlərinin zənginliyindən irəli gəlmişdir.Ordubad rayonunun Biləv kəndinin yaxınlığında,Yalquzaq deyilən yerdə,“Gümüş ağılı“,“Mahmud ağılı“ adı ilə tanınan ərazidə daşyonma mər-kəzləri fəaliyyət göstərmişdir.Həmçinin bu ərazidəki “Qarovulxana“,“Arpaçuxu-ru``,“Südyolu“ adlandırılan yerlərdə də daşyonma mərkəzlərinin fəaliyyət göstərməsi haqqında məlumatlar vardır.

   Daşyonma mərkəzlərinin indiki Culfaşəhəri və ona yaxın kəndlərdə fəaliyyəti haqqında maraqlı məlumatlar mövcuddur.Aparılan araşdırmalar göstərir ki,indiki Culfa rayonunun şimal-şərqində “Darıdağ“mineral su mənbəyinin yaxınlığında,   təqribən,2 kilometr aralı,yolun sağ tərəfində daşyonma mərkəzi fəaliyyət göstər-mişdir.Ərazidə olan böyük daş ehtiyatları burada qədim zamanlardan daşyonma sənətinin inkişafı üçün zəmin yaratmışdır.Həmin ünvanda iş prosesində sıradan çıxmış və yaxud keyfiyyətli ustanı təmin etmədiyindən işi yarımçıq qalmış çoxlu dəyirman daşları,sənduqətipli qəbirüstü xatirə abidələri vardır.

    XIV əsrin I yarısına qədər epiqrafik abidələr kufi xətii ilə yazılaraq müxtəlif həndəsi formalara malik olmuşlar.Kufi xəttinin formalaşmasının ilk dövründə – IX-XI əsrlərdə mətnlər sadə daşcızma üsulu ilə yazılırdı.Sonrakı dövrdə(XI-XIV əsrin birinci yarısı)kitabələr çiçək xətti ilə yazılırdı.Bu kitabələr müəyyən bədii tərtibata malik idilər.İslamdan sonrakı dövr kitabələrə diqqət etdikdə görürük ki,vertikal yazılan hərflər abidələrin friz,haşiyə və s.memarlıq bəzəklərində həndəsi elementlərlə tərtib edilmişdir.Dekorativ motivlərdə kufi xətti ustalar tərəfindən həddindən artıq şərtiləşdirilirdi ki,bu da kitabələrin oxunmasını çətinləşdirirdi.Sonralar xəttatlar daha aydın yazı növü olan nəsx xəttinə keçdilər.Lakin,buna baxmayaraq kufi xətti elementləri də keçid dövrünü əks etdirən epiqrafik abidələrdə bir müddət işlənmişdir.Epiqrafikada bədii cəhətdən inkişaf etmiş daha sonrakı mərhələ süls xəttinə üstünlük verilməsi ilə səciyyələnir.Nəsx xətti yazını aydınlaşdırırdısa,sülh xətti ayrı-ayrı hərflərə elastiklik verməklə onun bədii-estetik əhəmiyyətini artırırdı.   XVIII-XIX əsr inşaat və xatirə kitabələrində,əsasən daha sərbəst ifadə tərzinə malik olan nəstəliq xətti tərtib edilmişdir.Bu xəttlə yazılmış kitabələrdə hərflərin və hecaların düzülüşü ardıcıl olmayıb,kitabənin bədii xüsusiyyətindəki ifadə formasına görə simmetriyaya tabe edilirdi.Bu isə kitabələrin oxunmasını çox çətinləşdirirdi.

     Yuxarıda sadaladığımız xəttatlıq nümunələri Naxçıvan daşyonma sənətinin tətbiq edildiyi kitabələrə də aid edilir.Əcəminin şah əsəri hesab olunan Möminəxatın türbəsinin frizində,tərəflərinin haşiyələrində,səthlərində,stalaktitli taxçaların üstündə al-əlvan kaşılardan düzülmüş həndəsi ornamentlərə bənzər kitabələr və onların aralıqlarını dolduran,döymə üsulu ilə işlənmiş krujeva naxışlı nəbati ornamentlər tikiliyə əsrarəngiz görkəm verir.

   Gəmiqaya arxeoloji abidəsində də Naxçıvan daşyonma məktəbinin nümunələri ilə rastlaşırıq.Hələ yazının əmələ gəlmədiyi bir dövrdə buradakı daş parçaları üzərində qayaüstü təsvirlər öz əksini tapıb.Bu da həmin ərazilərin qədim yaşayış məskənlərindən biri olduğunu xəbər verir.

   Daşyonma sənətinin izlərinə təkcə Naxçıvan ərazisində deyil,bütün türkdilli xalqlar yaşayan ərazidə rast gəlinmişdir.Daşişləmə sənətinin ən qədim nümunələrinə daş və qayalar üzərində rast gəlinmişdir.Ulu əcdadlarımız ov səhnələrini,məişətdəki fəaliyyətlərini,dini inanclarını,mədəni inkişaflarını və s.daş və qayalar üzərində həkk etmiş və nəsildən-nəslə ötürmüşlər.Günümüzdə də bu sənət nümunəsi yaşadılır.Xüsusilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində daşyonma sənətinə və bu sənətin davam etdirilərək gələcək nəsillərə ötürülməsinə çalışılır.