Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Vidadinin də özünəməxsus bir yeri vardır. Onun məhəbbət və insanpərvərlik lirikası, tarixi mövzuda yazdığı “Müsibətnamə” əsəri ideya məzmunu və bədii gözəlliklərinə görə fərqlənir.
Molla Vəli Vidadi 1709-cu ildə Qazax mahalının Şıxlı kəndində anadan olmuşdur. Şairin uşaqlığı və ilk gəncliyi də orada keçmişdir. Atası Məhəmməd ağa zəmanəsinin qabaqcıl və savadlı adamlarından biri idi. Belə bir ailədə böyüyən Vidadi də uşaqlıqdan mükəmməl təlim-tərbiyə almışıdır.Lakin Məhəmməd ağa Şəkidən qayıdarkən quldurlar tərəfindən öldürüldüyü üçün Vidadinin təhsili yarımçıq qalmış və o bu yaşdan ailənin ağırlığını öz çiyinlərində çəkmişdir.
Vidadinin zəmanəsinin məşhur şairi kimi şöhrət tapması saraylara da gedib çatır, hakim təbəqələrin də diqqətindən yayınmır. Tarixçilərin, təzkirə müəlliflərinin verdiyi məlumata görə şair bir müddət Qarabağda Gülüstan xanlığı sarayında, sonra isə Gürcüstanda II İraklinin sarayında yaşamışdır.
Şairin öz müasirlərindən Molla Pənah Vaqif, Şəki xanı şair Hüseyn xan Müştaq və başqaları onun ən yaxın və səmimi dostları sayılırdı. Onların dostluğu əqidə, məslək dostluğu idi. Vidadi onlara mənzum məktublar yazır, şeirləşir, deyişir, dərdini dostları ilə bölüşərək onlara ağıllı məsləhətlər verirdi. Vidadi ilə Vaqifin yaxın qohum olduğunu yazanlar da vardır. Hər halda bu iki şairin dostluğu ömrü boyu davam edərək bütün sınaqlardan çıxıb möhkəmlənmiş və hər ikisinin yaradıcılığında dərin iz buraxmışdır.
Şairin həyatının son illəri kədərli keçir. Onun cavan oğlu birdən-birə ölür və bu Vidadiyə ağır təsir edir. Oğlunun ölümü münasibətilə “Ölüm həqdəndir, amma növcavan ölmək nə müşküldür” misrası ilə başlayan şerini yazır. Şair 1809-cu ildə Şıxlıda vəfat edir və kənd qəbiristanlığında dəfn olunur.
Şairin yaradıcılığı, dünyagörüşü Azərbaycan şifahi və yazılı ədəbiyyatı əsasında təşəkkül tapmışdır. Hər ikisindən baş alan ənənələr Vidadi şerində yeni məna qazanır.O həm qoşma, gəraylı, bayatı, həm də qəzəl, müxəmməs formasında şeirlər yaradır. Şairin hər iki üslubda yazdığı şeirlərdə məhəbbət və insanpərvərlik motivləri xüsusi yer tutur. O, yüksək sənətkarlıq məharəti ilə orta əsr insanı, onun əxlaqi-mənəvi gözəlliklərini qələmə alır, müasirlərinin həyatı və taleyi haqqında düşüncələrə dalır. Buna görədir ki, Vidadi yaradıcılığında dərin bir kədər vardır. O, qəriblik, qürbət, ayrılıq mövzularında yazır, əsrin ictimai-siyasi hadisələrinin, xanlıqlar dövrü ziddiyyət və faciələrinin şair qəlbində oyatdığı duyğuları əks etdirir. Əlbəttə ki, Vidadi kədəri ictimai kədər idi, dünyəvi, bəşəri səciyyə daşıyırdı, onun həyata, orta əsrlər dünyasına münasibətinin özünəməxsus forması idi. Onun kədəri insana məhəbbətin, qayğının yeni bir təzahürü kimi mənalı səslənirdi.XVIII əsrdə xalqımız Vaqif şerində bir anlıq müstəqillik və sərbəxtliyindən sevinir, Vidadi şerində isə tarixi faciəsinə göz yaşı axıdırdı.
XVII-XVIII əsrlərdə həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatda qürbət şeirləri yazılırdı. Vətən və qürbət anlayışları məhdud şəkildə başa düşülsə də, hər halda bu ruhda yazılmış şeirlər ictimai duyğu və düşüncələrin ifadəsinə çevrilir, onlarda şair-vətəndaşın könül çırpıntıları, hiss və həyəcanları duyulurdu. “Dəli könül, gəl əylənmə qürbətdə”- deyərək Vətəndən uzaqda yaşayanların əhvali-ruhiyyəsini belə əks etdirir:
Mən görmüşəm bu qürbətin dadını,
Yanıb-yanıb çox çəkmişəm odunu,
Qəmlənirsən hər görəndə şadını,
Bir gün olur vətən deyib ağlarsan.
Xalqın faciəsini, həmdəmlərinin ah-naləsini dərk edən şairin qəlbi bir an da olsa açılmırdı. Yüz min günəş də olsaydı, onun “yaralanmış və paralanmış” könlünü işıqlandıra bilməzdi, çünki o öz vətənindən, dostlarından ayrı düşmüş, zəmanə onu dürlü-dürlü odlara salmış, vəfasız, namərd insanlara möhtac etmişdir:
Ey həmdəmim, səni qanə qərq eylər,
Gəl tərpətmə yaralanmış könlümü.
Ayrı düşmüş vətənindən, elindən
Həmdərdindən aralanmış könlümü.
Könül verdik hər bivəfa yadlara,
Hayıf oldu, ömür getdi badlara.
Fələk saldı dürlü-dürlü odlara,
Şan-şan olmuş, paralanmış könlümü.
XVIII əsrdə real tarixi hadisələr əsasında yazılan əsərlər içərisində Vidadinin “Müsibətnamə” poeması da özünəməxsus bir yer tutur. Vidadi “Müsibətnamə”ni Şəki xanı Hüseyn xan Müştaqın öldürülməsi münasibətilə yazmışdır. Ancaq burda təsvir edilən faciə bir nəfərin deyil, bütün dövrün faciəsi idi. Şair yaşadığı əsrdə ləyaqətli, uzaqgörən, ağıllı dövlət xadimlərinin fəlakətlərinin səbəbini “gəridişi-dövran”da görür. Əsərdə zəmanənin bədii-epik mənzərəsi çox yığcam və real cizgilərlə verilmişdir. Bu əsərdə dövrün iki əsas məsələsi öz əksini tapmışdır. Bunlardan biri ölkədəki özbaşnalıq, hakimiyyətdə xalqın iqtisadi həyatına, mədəniyyətinə, abadlıq işlərinə dəyən ağır zərərlər və təxribat məsələsi idi. Doğrudan da, XVII-XVIII əsrlərdə arasıkəsilməz müharibələr nəticəsində xalqın vəziyyəti ağırlaşmışdı.
Şair əsərdə Hüseyn xan kimi görkəmli bir dövlət xadimi və ləyaqətli bir insanın faciəsinin real-tarixi köklərini araşdırır, gözəl həyat və ülvi münasibətlər arzulayır. Vətənpərvər şair belə əqidəyə gəlir ki, Hüseyn xan Müştaq kimi dövlət xadimlərinin öldürülməsi Azərbaycan üçün böyük itki idi.
