Molla Pənah Vaqif həyat və yaradıcılığı

XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndəsi, heç şübhəsiz ki, Molla Pənah Vaqifdir. Vaqif yaradıcılığı ilə xalq şerinin təsiri yazılı ədəbiyyatımızda üstünlük qazanır. Dil, üslub və forma etibarilə yeni olan Vaqif  şeri məzmun, ideya baxımından da orijinaldır.

Molla Pənah Vaqif təxminən 1717-ci ildə Qazax mahalının Qıraqsalahlı kəndində bir qədər kasıblaşmış ağa ailəsində doğulmuşdur. Vaqif gənc yaşlarında mükəmməl təhsil almış, o cümlədən, dövrün görkəmli ziyalısı Şəfi Əfəndinin yanında oxumuşdur. 1759-cu ildə Gürcüstan sərhədində baş verən siyasi qarışıqlıq nəticəsində bir çox kəndlər və ailələr Qazağı tərk edir. Vaqif də ailəsi ilə birlikdə Qazaxdan köçür. Şair bir müddət Tərtərbasarda, sonra Şuşada məktəbdarlıqla məşğul olduğu məlumdur. Şuşada hazırcavab, ağıllı, yüksək savadlı ziyalı kimi tanınan Vaqif İbrahim xanın sarayına dəvət edilir, əvvəlcə eşikağası, sonra uzun müddət xanlığın baş vəziri olur. Vəzir olduğu müddətdə Qarabağ xanlığının bütün işlərinə istiqamət verir.

“Toy bayramdır, bu dünyanın əzabı, Əqli olan ona gətirər tabı” deyən Vaqifin bu nikbinliyi onun yaradıcılığında da özünü göstərir. Vaqifin əldə olan ədəbi irsi heca vəznində yazılmış qoşma və təcnislərdən, əruz vəznində olan müxəmməs, qəzəl, müstəzad və müəşşərlərdən ibarətdir. Şairin qoşmaları daha çoxdur. Vaqifi ədəbiyyat tariximizdə novator, yeni məktəb yaradan şair kimi tanıdan, sevdirən birinci növbədə qoşmalarıdır. Vaqifin xalq şeri tərzində xalqın zövqünə, səliqəsinə uyğun olaraq yaratdığı bu qoşmalar keşməkeşli, ziddiyyətli bir dövrün gözəllik, məhəbbət, şadlıq nəğmələridir. Vaqifin qoşmalarında, eləcə də müxəmməs və qəzəllərində əsas mövzu məhəbbətdir. Vaqifin məhəbbət şerinin bir səciyyəvi cəhəti onlarda lirik qəhrəman olan məşuqənin vəsfinə, onun gözəlliyinin şərhinə geniş yer verilməsidir.

Hər yetən gözələ gözəl demərəm,

Gözəldə bir qeyri əlamət olur.

Zülf bir yana düşər, gərdən bir yana,

Özün bilməz bir özgə babət olur.

Gərdəninə mişkin tellər düzülür,

Hər qıya baxanda canlar üzülür,

Sürmələnmiş siyah gözlər süzülür,

Oturub-durmağı qiyamət olur.

Vaqifin şeirlərində aşiqanə hissin, həyəcanın ifadəsi xüsusilə geniş yer tutur. Əsas lirik qəhrəman olan aşiqin qəlb aləmi, arzuları, sevinc və kədəri Vaqif qoşmalarının baş mövzusudur. Şair gözəlin təsvirinə nə qədər yer versə də, həmin təsvirlər aşiqanə hissə bəraət qazandıran, onu əsaslandıran bir vasitə kimi götürülür. Vaqifin təsvir etdiyi gözəl hiss olunacaq dərəcədə real və həyati olduğu kimi, onun ifadə etdiyi hisslər tamamilə real və həyatidir. Onun lirik qəhrəmanı yarın hər cür zülmünə, vəfasızlığına dözən məcnunlardan deyildir. O, aşiq vəfalı, məşuqə vəfasız olar tezisi ilə barışmır. Ona görə barışmır ki, onun təsvir etdiyi məhəbbət hər hansı ictimai, fəlsəfi fikri ifadə edən vasitə deyil, həqiqi hisslərdir.

Vaqifin şeirlərində aparıcı mövzu məhəbbət olsa da, şair başqa mövzulara da biganə qalmamışdır. Həssas və qadir sənətkar kimi dövrünün ən mühüm hadisələrinə əsərlər həsr etmiş, sevincini, kədərini, nifrətini, qənaətini bildirmişdir. Vaqifin ictimai məzmunlu şeirləri içərisində “Bax” rədifli qəzəlində şair Qacarın simasında şərin acınacaqlı məhvinə sevinir. Bu sevinc şəxsi sevinc deyildir. Xalqın, elin-obanın, Azərbaycanın, sadə insanların şadlığı və sevincidir. Ona görə də Vaqif bu sevincli, şad hadisə münasibəti ilə Vidadiyə məktub yazır. Sevincini onunla bölüşür.

Artıq həyat hadisələri nəticəsində ibrətləndiyini, həqiqəti tapdığını, Vidadinin mövqeyinə yaxınlaşdığını bildirərək yazır:

İbrət et Ağa Məhəmməd xandan, ey kəmtar gəda,

Ta həyatın var ikən nə şahə, nə xunxarə bax,

Baş götür bu əhli-dünyadan ayaq tutduqca qaç,

Nə qıza, nə oğula, nə dusta, nə yarə bax!

“Görmədim” müxəmməsi Vaqif yaradıcılığının və bütün XVIII əsrin ən parlaq ədəbi abidəsidir. Bağlı olduğu Qarabağ xanlığının gələcəyinə inamının sarsıldığı, xalqın həyatındakı böhranı duyduğu vaxtlarda yazdığı bu əsərdə o, qüdrətli bir ittihamçı və inkarçı kimi çıxış edir. Dövrün mənəvi cılızlığını, saxtakarlığını, dönüklüyünü xəlqi mövqedən saf-çürük edir. Dövrün ictimai, siyasi həyatının bir şair qəlbində oyatdığı tufan, təlatüm “Görmədim”in əsas məzmununu təşkil edir. Vaqif ilk bənddən başlayaraq şikayətçi kimi yox, ittihamçı, hücumçu kimi sözə başlayır, qəlbinin, ruhunun nifrət və qəzəbini izah edir.

Mən cahan mülkündə mütləq doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.

Vaqifin poeziyası sənətkarlıq baxımından da yeni hadisədir. Onun mövqeyinə, ruhuna uyğundur. Xalq şerinə məxsus sadəlik, təbiilik, aydınlıq onlara xüsusi gözəllik verir. Burda çətin anlaşılan, geniş izaha ehtiyacı olan beytlər, bəndlər yoxdur. Vaqifin qoşmaları bizə babalarımızın, nənələrimizin danışığı qədər doğma, təbii, canlı və şirin görünür. Şair elə bil ki, oxucu ilə söhbət edir. Təbiiliklə yüksək poetik ruh, duyğuların əlvan pərvazlanması Vaqif qoşmalarının əsas məziyyətidir:

Başına döndüyüm toy adamları,

Siz də deyin toya gələn oynasın.

Adını demərəm, eldən ayıbdır,

Filankəsin qızı filan oynasın.