Özgün (milli) adların soyqırımı

Dünyada hər xalqın özünə məxsus olan adət-ənənəsi var.Ən əsas isə kimliyini ifadə edən dili və beləliklə öz milli adları var.Bu adlar isə həmən o dildə bir məna kəsb edir. Milli adlarla yanaşı özgə dillərə məxsus adlar da var.

Bu barədə bizdə vəziyyət necədi? Biz öz adlarımıza necə sahib çıxırıq? Məncə, vəziyyət göz önündə.Hamı bilir.

Azərbaycan xalqı VII əsrdə islamın qəbulu ilə ərəbləşmə mərhələsinə girdi. Bu mərhələdən sonra çıxa bilməyəcəyimiz bir halqaya girdik. Rəsmi dil ərəb dili, şeir dili-ədəbi  dil farsca, adət-ənənələrdə ərəb təsiri və bunun nəticəsində adlarda dəyişiklik. Dil eyni zamanda şəxs adları xalqın kimliyini əks etdirən ünsürlərdir.  Dilimizə çoxlu sayda ərəb-fars adları cəlb etdik, bu normal haldı. Buna nəsə demək düz deyil. Bəs adlar? Amma bu ən zəif yerdir.

Bir     ətrafınıza baxın. Milli     mənşəli ad daşıyan olan   neçə adam tanıyırsınız? On  adamdan    ikisində    ola olmaya. Ta erkən orta əsrlərdən indiyə kimi ən çox qoyulan adlara   diqqət     yetirək. Məhəmməd, Əli,   Hüseyn, Osman, Yusif, İsmayıl, Abbas və s. Bu adların nə qədər   məhşur     olmasına    sübut   kimi   tarixdə      dövlət    başçısı    olmuş Qara   Yusif, 2 Şah  İsmayılı, 3 Şah   Abbası, Xanlıqlar   dönəmində neçə nəfər   Məhəmməd, Məhəmmədhüseyn, Məhəmmədhəsən, Hüseynəli xanları göstərmək olar.Bunun səbəbini bilmirəm nədən irəli gəlir,amma mən daha çox müasir dövrü anlaya bilmirəm. Tutaq ki,keçmiş zamanlarda məktəbdə tarix zəif idi. İndi ən zəif məktəbdə belə tarixdə Türklüyümüz haqqında geniş məlumat verilir. Bəs indi nə olub?İndi isə VII əsrin edə bilmədiyini edirik. Dinin təsiri altında özümüzə aid nə varsa imtina edirik. Mənasın bildik bilmədik ərəb adı qoyuruq. Adını da qoyuruq ki, dinimi qoruyuram.

Valideynlər adın mənasını heç bilmir,amma ya səslənişi ya da dini əqidə baxımından ad verir. Ərəb dilində elə adlar var ki,mənasını bilsələr bəlkə də o adı qoymazlar. Məsələn,Əbdül adı. Ərəbcə qul, kölə, nökər deməkdir. Gözəl mənası var hə? Ya da Talehə adına baxaq. Bunun kişi versiyası olan Taleh-ə ağlınız getməsin.Talehə adının mənası günahkar olan,günah sahibi deməkdir.Məncə, hamının “sevəcəyi” addır. Və ya Tükəz(ban) adı. Mənası yalan deyən,yalançı deməkdir. Ərəblərin qadına verdiyi dəyərdən irəli gəlir.

Bəs milli adlarda necədi vəziyyət? Bizim elə adlar var ki,adın mənasını bilmək o qədər də çətin deyil. Yəni mənası sözün özündən bəllidi. Türk adlarına nəzər salaq.İlk qadın adlarına baxaq: Aysel, Günay, Çiçək, Ağgül, Aytən, Şənay. Və ya mənası gözəl olan adlara baxaq.H(Umay)-qədim türklərdə Tanrıçanın adı. Ailəni qoruyan tanrıça olduğuna görə mənası “xoşbəxtlik gətirən” deməkdir.Dilək-arzu,niyyət deməkdir. Tomiris-dəmir sözünün qədim variantı. Əslində sondakı –is hissəciyi yunan mənbələrindən qalıb. Yağmur-yağış, Altun-qızıl deməkdir.Gələk kişi adlarına:Teymur-“Dəmir” sözündən olub dəmir kimi dözümlü deməkdir. Alpaqut-“Alp”-igid,”Qut” isə mifologiyaya görə xeyir, yaxşı, xoşbəxtlik deməkdir.Beyrək-Balaca qurd(börü) deməkdir.  İstəmi-Səmanın hakimi deməkdir. Baybars-Barsların(bəbir) bəyi və bir çox başqa-Oğuz,Tuncay,Olcay,Alpər,Dəniz,Babək,Atilla və b.

Mən bu adları tək mənasına görə saymadım.Bu adlar bizim keçmişimizdi. Biz bu adları neçə dəfə görmüşük,bəlkə də mənasın da bilmişik,amma yan keçmişik. Sual verəcəksiniz ki,milli adlar versək uşağa nə fərq olacaq? Ya Həsən, ya Kürşad nə dəyişdi?

Dəyişən o olacaq ki,uşaq Atilla, Tomiris və s. adları daşıdıqa müəyyən yaşa gəldikdən sonra öz adının mənası ilə maraqlanacaq.Öyrənəcək ki, adımın mənası dilimdə filan deməkdi. Atilla “Avropanın imperatoru” adını alan yeganə şəxsdi. Papaya aman dilədən olub.Ya da Tomiris adı ilə nə deməkdi öyrənəcək.Öyrənəcək ki,Tomiris kim olub. Nələr edib. Bu adlarla bərabər digər tarixi şəxsiyyətlərimizə də rast gələcək.Tarixdə kim olduğumuzu öyrənəcək.

Ancaq bir təsəvvür edin,ərəb adı ilə böyüyən uşaq ərəb haqqında məlumat yığacaq. Adının kökəni ordan gəldiyi üçün ona önəmli o yön olacaq.Hələ dindar ailədirsə tamam səmt dəyişəcək.Bilirsiniz niyə belə deyirəm,çünki hər insanda adıyla bağlı mənçillik var. İnsan adının  olduğu yerdə olmağı sevir.

Oyan,ey Türk oğlu! Sən min illik dönəmdə belə milli kimliyini itirmədin.Həp kim olduğunu dərk etdin.Özünə hər tərəfli dönsən dünyamı dağılar? Türk olduğunu bilib nədən ərəb, fars,rus adlarına daraşırsan? Bu min illər ərzində özgə adlar qoya-qoya öz adlarını dəfn etdiyini bilirsən? Özünə aid bir neçə ad qalıb ancaq. Adlarını soyqırıma uğratdığından xəbərin var?

“Ey Türk! Göydə Mavi Göy çökmədikcə,yerdə yağız yer dəlinmədikcə sənin elini, törəni kim poza bilər?! Ey Türk,titrə və özünə dön!”

(“Bilgə xaqan” anıtından bir parça)

Ramin Hüseynsoy