Azərbaycan Midiya və Əhəməni imperatorluqları tərkibində. (10-cu dərs)

Bir-birinə qohum sayılan mad və fars tayfaları İran yaylasına e.ə.I minilliyin əvvəlində gəl-mişdilər.Midiyalılar Mannadan cənub-şərqə,İranın mərkəzinə məskunlaşdılar.Farslar isə urartuların və mannalıların təzyiqi altında güneyə doğru hərəkət edib.Elamın Anşan bölgə-sində,indiki Fars əyalətində yerləşdilər.

E.ə.IX-VIII əsrlərdə midiyalıların yaşadığı torpaqlar kiçik vilayətlər və şəhər-dövlətlərdən ibarət olub tayfa başçıları tərəfindən idarə edilirdi.Assur çarları Midiyaya vaxtaşırı basqınlar edib oranın çoxsaylı hakimlərini asılı hala salırdılar.E.ə.VIII əsrin sonunda onlar Assura tabe edildilər.II Sarqon Midiyanın 45 hakimindən bac alırdı.

İskitlərin Ön Asiyaya gəlməsi və Midiyada məskunlaşmaları midiyalıları Assuriyaya qarşı mübarizədə fəallaşdırdı.Bu mübarizəyə Kaştariti başçılıq edirdi.Mannalılar və iskitlər midiya-lılara yardım edirdilər.E.ə.673-cü ildə Assuriya ağalığına qarşı üsyan Midiyanın yaranması ilə bitdi.

Assuriya ilə müttəfiq olan iskitlər sonradan midiyalılara hücum etdilər.Kaştariti öldürül-dü.E.ə.653-625-ci illərdə Midiyada iskitlər ağalıq edirdilər.Onların 28 illik ağalığına Kaştari-tinin oğlu Kiaksar son qoydu.O iskitlərin başçılarını qonaq çağırıb qılıncdan keçirdi və bu-nunla da Midiya asılılığından qurtarmışdır.Kiaksar bütün midiyalı tayfaları paytaxtı Ekbatan olmaqla vahid dövlətdə birləşdirdi.O,tezliklə güclü nizami ordu yaratdı,ordunu silah növləri-nə uyğun (nizəçilər,oxatanlar,atlılar) dəstələdi və Assuriyaya qarşı müharibəyə hazırlaşdı.

E.ə.616-cı ildə Yeni Babilistan çarı Nabopalasar Assuriyanı və onun müttəfiqi mannalıları əzdi.E.ə.614-cü ildə midiyalılar Assuriyanın Aşşur şəhərini dağıdıb əhalini qırdılar.Nabopala-sar bura gəldi.Midiyalılar və babillər ittifaq bağladılar.E.ə.612-ci ildə müttəfiqlər Ninəva şə-hərini məhv etdilər.E.ə.605-ci ildə Karxemiş qalasının alınması Assuriyanın süqutunu ta-mamladı.Assuriya torpaqları Midiya və Babilistan arasında bölüşdürüldü.

Manna sonuncu dəfə e.ə.593-cü il hadisələri ilə bağlı Bibliyada Urartu və İskit çarlıqları ilə bir sırada xatırladılır.O zaman Manna hələ dövlət olaraq qalırdı.E.ə.590-cı ildə Manna torpaqları Midiyaya qatıldı.Bundaan sonra Manna Midiyanın iqtisadi və mədəni özəyinə çev-rildi.E.ə.593-cü ildən sonra Mannanın adı qaynaqlarda artıq çəkilmir.Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqları Midiyaya qatılmamışdı.

Midiya iqtisadi özülü olmayan,bir fatehin uğurları sayəsində yaranan hərbi-inzibati bir-ləşmə idi.Kiaksar oğlu Astiaqa qüdrətli dövlət miras etmişdir.Onun zamanında Midiya zəif-lədi.II Kuruş (Kir) fars tayfalarını birləşdirib Midiya ilə savaşda (e.ə.553-550) qalib gəldi və bütün Midiyaya yiyələndi.Keçmiş Manna torpaqları da Əhəməni dövləti tərkibinə keçdi və sonralar Kiçik Midiya adlanmağa başladı.

II Kuruş Şimali Azərbaycan torpaqlarını tabe etməyə çalışsa da e.ə.530-cu ildə massa-getlərlə döyüşdə öldürüldü.Massagetləri ram etməklə Albaniyaya yiyələnmək istəyi puça çıxdı. Əhəmənilər Albaniyanın coğrafi-strateji dəyərini nəzərə almalı idilər.Onlar bu zaman iskitlərin Dərbənd keçidini aşıb Ön Asiyanın bir çox ölkəsini sarsıtmasını,28 il Midiyada hökmranlıq etdiyini yaxşı bilirdilər.Buna görə,Əhəmənilər ilkin alban torpaqlarını ələ keçir-mək niyyətindən əl çəkmirdilər.Buna I Dara nail oldu.Bu zaman o sakların daha ciddi müqa-vimətinə rast gəlmişdilər.Dara sakaların Skunxa adlı başçılarını devirib yerinə başqasını qoymuş,ölkələrini tabe etmişdir.

Herodotun məlumatına görə,I Dara imperiyanı 20 satraplığa və ya inzibati vergi dairəsi-nə bölmüşdür.Kaspilər (yəqin ki,albanlar da onların tərkibində idi) bir sıra tayfalarla birgə XI satraplığa daxil idi.Onlar Əhəməni xəzinəsinə 200 talant vergi verirdilər.Utilər və muqlar XIV satraplıqdakı tayfalarla birgə 600 talant,sakalar,midiyalılar,kadusilər və b.ilə birgə 450 talant ödəməli idilər.

Fars-yunan savaşı zamanı Kserksin ordusunda Azərbaycanda yaşayan tayfaların hərbi dəstələri iştirak etmişdilər.Utilər və muqlar I Daranın digər oğlu Arsamenin komandanlığı-na tabe idilər.Piyada və atlılardan ibarət olan kaspi döyüşçüləri Herodota görə qamışdan hazırlanmış oxlar və akinaklarla silahlanmışdılar.Beləliklə,Şimali Azərbaycanda yaşayan tay-falar Əhəmənilərə vergi verməklə yanaşı hərbi mükəlləfiyyət də daşıyır,İran ordusunu dö-yüşçülərlə təmin edirdilər.