Manna dövlətinin yaranması,daxili və xarici siyasəti,süqutu.(9-cu dərs)

E.ə.I minilliyin başlanğıcında Güney Azərbaycanda yaşayanların çoxu mannalılar adlanırdı. Onlar e.ə.III-II minillərdə bu bölgədə yaşamış kuti,lullube,su,turukki və digərlərinin varislə-ri sayılırdılar.

Assuriya və Urartu ilə qarşılıqlı əlaqələr bu bölgədə ibtidai icmanın dağılması və yeni döv-lətlərin yaranması üçün şərait yaratmışdır.Burada yaylaq maldarlığı geniş yayılmışdır.Hə-sənli və Ziviyə tapıntıları bu bölgədə sənətkarlığın necə inkişaf etdiyini sübut edirdi.

E.ə.X əsrdə Güney Azərbaycan ərazisində kiçik dövlət qurumları meydana gəlmişdir. Bunlardan biri Zamua “ölkəsi“ idi. Bir qədər sonra yaranan Manna dövləti isə “İç Zamua“da qurulmuşdur.

Manna adı ilk dəfə E.ə.843-cü ilin assur yazısında “Munna“şəklində bəlli olmuşdur. Bu yazı isə Assuriya çarı III Sarqonun bölgəyə yürüşü ilə əlaqədar idi.Ərazinin adı bir də 14 il sonra,yəni e.ə.829-cu ildə ölkənin assurlar tərəfindən işğal edilməsi zamanı çəkilmişdir. Daha sonra Assuriyada baş verən vətəndaş müharibəsindən istifadə edən Urartu buraya hücumlara başlamışdır.Sonrakı dönəmdə yenə assurluların yürüşlərinə rast gələn ölkə daha çox müqavimət göstərməyib bu dövlətə tabe oldular.

Manna Assuriyaya tabe olsa da Urartunun basqınlarının da ardı-arası kəsilmirdi.Messi vilayətini işğal edən Urartu hökmdarı Menua buradan Assuriyaya yürüşlər üçün istifadə etmək niyyətində idi.Assuriyanın bir dönəm üçün regionda zəifliyi Urartuya daha çox şəra-it yaratdı.I Argişti e.ə.779-773-cü illər ərzində hər il Mannaya hücum edirdi.E.ə.775-ci ildə Buşti vilayətini ələ keçirən Urartuya qarşı müqavimət sonrakı dönəmdə güclənmişdi. I Ar-giştidən sonra hakimiyyətə gələn II Sarduri də onun siyasətini davam etdirirdi və o da öz növbəsində Darba şəhərini tutmuşdur.Lakin,bütün olanlara baxmayaraq Manna Urartudan asılı olmamışdır.

III Tiqlatpalasarın Assuriyada hakimiyyətə gəlməsi vəziyyəti dəyişdi.E.ə.743-cü ildə as-surların Urartunu məğlub etməsilə ikincinin Mannaya hücumunu da kəsmiş oldu.İranzu da bu vəziyyətdən istifadə edərək Assuriya ilə yaxınlaşdı.O həm də Urartu tərəfindən işğal edil-miş Manna torpaqlarını geri almışdır.

III Tiqlatpalasarın işğal etdiyi ölkələrin içərisində Mannanına adı yoxdur.Hətta Manna Urartuya qarşı mübarizədə Assuriyaya yardımı ilə seçilirdi.

İranzunun zamanında ölkə gücləndi.Bütün Güney Azərbaycan torpaqları onun hakimiyyə-ti altında idi.Mərkəzi hakimiyyət qurmuş İranzu ölkədə canişinlik sistemi yaratmışdır.Onun zamanında Manna hüdudları quzeydə Araz çayına,güneydə Parsua və Midiya hüdudlarına çatırdı.Güman edilir ki,Gilzan vilayəti də bura tabe edilmişdir.Beləliklə,Manna gələcək Atropatena dövlətinin hüdudlarında yerləşə bilmiş,qədim Şərqin dörd qüdrətli dövlətindən biri olmağı bacarmışdır.

Lakin,bu o demək deyil ki,İranzunun zamanında ölkə daxilində narazı qüvvələr yox idi. Onun bu siyasəti bəzi asılı ucqarları narazı salırdı və onlar Mannadan ayrılmaq istəyirdilər. Xarici siyasətdə ikitirəlik var idi.Assuriya ilə yaxınlığı müdafiə edənlər çox idi.Onlar ölkənin bütövlüyünü qoruyub saxlamağa çalışırdılar.

E.ə.719-cu ildə İranzuya qarşı üsyan baş vermişdir ki,bu üsyanın səbəbkarı bilavasitə Urartu çarı I Rusa idi.O Zikertu canişini Metattini üsyana sövq etmişdir.Assur çarı II Sarqon isə öz növbəsində isə qoşunla köməyə gəlmişdir.Üsyan yatırılmış,bu şəhərlərin əhalisi Assu-riyaya,Urartu ilə müqavilə bağlayan Sukka,Bala,Abitikna şəhərlərinin əhalisi isə Suriyaya köçürüldü.

İranzudan sonra hakimiyyətə gələn Azanın dövründə çəkişmələr artdı.Assuriya ilə əlaqə-lərini davam etdirən Azaya qarşı qiyam qalxmış və o öldürülmüşdür. Azadan sonra taxta çı-xan Ullusunu I Rusanın yardımı ilə taxta çıxmış sözsüz ki,II Sarqonu narahat edirdi. E.ə.716-cı ildə Mannaya qoşun yeridərək Assuriyaya qarşı olan müxalifət başçıları cəzalan-dırıldı.

I Rusa yenə öz “fəaliyyətini“ davam etdirirdi.Bu dəfə Messi vilayətinin canişini Daya-ukkunu Ullusunuya qarşı qaldırmışdır.E.ə.715-ci ildə II Sarqon Mannadakı müxalifətə qarşı növbəti yürüş edərək 22 qalanı ələ keçirərək Dayaukkunu ailəsi ilə birlikdə Suriyaya sür-gün edildi. II Sarqonun daha bir yürüşü də Urartuya qarşı çevrilmişdir və bu yürüş I Rusa-nın həyatı bahasına başa gəldi.

II Sarqonun e.ə.714-cü il yürüşü Mannanın şimala doğru genişlənib bütün Cənubi Azər-baycan torpaqlarına yayılması,Urartudan yaxa qurtarıb tam müstəqil olması üçün şərait ya-ratdı. Assur çarı 22 qalanı,Uşkaya və Parda şəhərlərini Mannaya qaytardı.Mannanın digər bir sıra vilayətləri də geri qaytarılaraq ərazisi genişləndirildi.E.ə.73-cü ildə Ullusunu II Sar-qonu bacla yox,hədiyyələrlə qarşılamışdır.Lakin,II Sarqon ölkədən çıxan kimi ona tabe ol-maqdan boyun qaçırmışdır.

Urartu çarı isə Urmudan quzeydəki torpaqlardan gözünü çəkmirdi.II Argiştinin Savalana hücumunu buna misal kimi göstərə bilərik.E.ə.VII əsrin 80-70-ci illərində həm Assuriyaya, həm də Urartuya qarşı mübarizə aparan Manna daha da genişləndi.Manna torpaqları Urar-tuya qədər uzanırdı,Assur çarı Asarhaddon mannalıların qarşısını almaqda çətinlik çəkirdi. Hətta Manna Assuriyanın bir neçə qalasını və yaşayış məskənlərini ələ keçirmişdir.

E.ə.674-cü ildə Ahşeri iskitlərlə birlikdə Assuriyaya qarşı ittifaqa girdi.Bu ittifaqa midiya-lılar da qoşuldu.Bu ittifaqın Manna üçün faydası olmadı.İskitlərlə Assuriya daha sonra müt-təfiq olaraq Mannaya qarşı oldular.

Assur çarı Aşşurbanipal Mannanın e.ə.674-cü ildə tutduğu torpaqları geri qaytarmağa ça-lışırdı.E.ə.660-659-cu ildə Ahşeri Assur ordusunu Zaqrosda yaxalasa da uğur qazanmadı. Assurlular Mannanın güneyi ilə İzirtu arasındakı 8 qalanı yandırıb İzirtunu mühasirəyə aldı-lar.Ahşeri iqamətgahını İştattuya keçirdi.Assurlular istədikləri müvəffəqiyyəti qazana bilmə-dilər.

Bir qədər sonra ölkənin daxili siyasətində böhran yarandı.Üsyan qaldıran əhali Ahşerini öldürdü.Ahşerinin oğlu Ualli tezliklə Assuriya ilə münasibətləri bərpa etdi.E.ə.VII əsrin sonu-nadək Assuriya ilə ittifaqda qaldılar.E.ə.616-cı ildə Babilistan ilə savaşda Manna Assuriya tərəfindən vuruşurdu.Qablin yaxınlığındakı döyüşdə assur qoşunu məğlub oldu,mannalılar isə əsir edildi.Bu savaşdan sonra Manna barədə məlumat yoxdur.Güman edilir ki,e.ə.590-cı ildə Midiya tərəfindən işğal edildiyi üçün daxili müstəqillikdən məhrum edilmişdir.Beləliklə, 250 il yaşamış Manna dövləti süqut etdi.