Məhəmməd Füzuli “Leyli və Məcnun” məsnəvisi. (dərs 15)

“Leyli və Məcnun” məsnəvisi Füzuli yaradıcılığının yüksək zirvəsidir. Şərq xalqları içərisində çox geniş yayılmış mövzunun qədim bir tarixi vardır. Bu mövzuya ilk dəfə Nizami Gəncəvi epik poema yazmış, sonralar isə Şərq şairləri də bu mövzuya müraciət etmişlər. Bunların içində geniş şöhrət qazanıb nadir sənət nümunəsi kimi əbədiləşən Füzuli poeması olmuşdur. Füzuli özünün həssas təbiətinə uyğun olan bu mövzunu sələflərindən fərqli şəkildə işləyərək, əsərə bir çox yeni epizodlar və mövzu ilə bağlı Türk xalq ədəbiyyatında yayılan rəvayətlər əlavə etməklə insanın mənəvi əzəməti, insan gözəlliyinin ülviliyi və məhəbbətin qüdrətini tərənnüm edən ölməz sənət abidəsi yaratmışdır. Saf, təmiz eşqin mənəvi qələbəsini təsdiq edən bu əsərində şair bir sıra ictimai məsələlərə də toxunmuş, sevgi azadlığı, məhəbbət aləmində bərabərlik, insan şəxsiyyətinə hörmət, vəfa, sədaqət, fədakarlıq kimi gözəl sifətlərdən bəhs etmişdir. Poemada Füzulinin fəlsəfi-irfani düşüncələrinə də geniş yer verilir.

Əsərdə xüsusi diqqəti çəkən problemlərdən biri də orta əsr qadınlarının hüquqsuzluğuna, kölə vəziyyətinə etiraz və üsyandır. Əsərin qadın qəhrəmanı Leylinin dilindən deyilmiş aşağıdakı sətirlərə diqqət edək:

Mən gövhərəm, özgələr xirdarım

Məndə deyil ixtiyari-bazar.

Dövran ki, məni məzada saldı,

Bilməm kim idi satan, kim aldı.

Olsaydı mənim bir ixtiyarım,

Olmaz idi səndən özgə yarım.

Bu sətirlərdə, eləcə də Leylinin şama, pərvanəyə, aya, səbaya, buluda müraciətlərində şair qüdrətli bədii ümumiləşdirmə ilə qadının mənəvi azadlıq istəyini ifadə edir. Leylinin öz hüquqsuz vəziyyətini bütün aydınlığı və dəhşəti ilə dərk etməsi, lakin dövrün zülmünə qarşı nəsə edə bilməməsi, hətta dərdini açıq danışa bilməməsi onu daha çox kədərlərə salır.

Dövrün adət-ənənəsi:Dövrün adət-ənənəsinə görə sevmək ən böyük günah idi. Leylinin sevgisindən xəbər tutanlar ən qorxulu bir cinayət olmuş kimi ayağa qalxır və hətta Leylinin anası da qorxu və təlaşla qızını sorğu-suala tutur. Cəmiyyətdə onları amansız rüsvayçılıq gözləyir. Ana buna görə narahatdır, odlara tutuşur, yasa batır.

Key şux, nədir bu guftgulər?

Qılmaq sənə tənə eybculər?

Derlər səni eşqə mübtəlasan,

Biganələr ilə aşinasan.

Oğlan əcəb olmaz olsa aşiq.

Aşiqlik işi qıza nə layiq?

Ey iki gözüm, yaman olur ar,

Namusumuzu itirmə, zinhar!

Ananın nəsihətində, suallarında zamanın məhəbbətə münasibəti bütün dəhşəti ilə ifadə olunmuşdur. Ana yaxşı başa düşür ki, bu cəmiyyətdə sevmək namussuzluq, tənə oxuna hədəf olmaq, yaxşı adı itirmək deməkdir. Ona görə də inkardan başqa yol görmür. Adını, namusunu, ailəsinin şərəfini qorumaq xatirinə qəlbindəki nəcib sevgi tufanını, məhəbbət alovlarını danır, gizləyir.

Bu hal Məcnun üçün də böyük günah idi. Cəmiyyət insanı sevməyi ona görə dəlilik adlandırır ki, bu orta əsrlərin insan haqqındakı yazılmamış və yazılmış qanunlarına daban-dabana zidd idi. Sevmək atanın hüququna müdaxilə deməkdir. Sevmək müstəqil düşünmək deməkdir. Orta əsr ideologiyası isə bunu qəbul etmirdi. Lakin Məcnunla cəmiyyətin münasibəti daha açıqdır. Burda kimsə güzəştə getmir. Məcnun eşqini gizləmirŞ danmır. Zamanla onun toqquşması daha kəskindir. Sevgisini sərbəst şəkildə bildirən, odlu qəzəllər oxuyan, paltarını cırıb səhraya qaçan Qeysi cəmiyyət dəli, məcnun, qanundankənar elan edir.

Əsərin maraqlı sürətlərindən biri də İbn Səlamdır. O, orta əsr qanunlarının mücəssəməsidir. O da Leylini “sevir”. Onun sevgisi Leylinin zahiri gözəlliyinə aiddir. Leylinin mahiyyətini, özünü dərk etmək qabiliyyəti onda yoxdur. İbn Səlam eşq yolunda, eşq uğrunda qurban getməmiş, özünü fəda etməmişdir. Malını və canını hər şeydən çox istəyən Leyliyə yaxınlaşmaqdan qorxan bu adamın kamil olması fikri zahiri səciyyə daşıyır. Məcnun isə eşq yolunda canından da keçir.

Nofəllə bağlı epizodun işlənməsində Füzuli zahirən Nizami poemasına sadiq qalmışdır. Nofəl burada da Leylinin atasına iki dəfə həmlə edir, birinci dəfə məğlub olur, ikinci dəfə qalib gəlir. Nizamidə bu hadisələr geniş epik vüsətlə təsvir edilir, real faktlarla əsaslandırılır.