Lullubelər və su tayfaları. (6-cı dərs)

Ötən dərsimizdə haqqında bəhs etdiyimiz kutilərlə qonşuluqda yaşayan və adları da çox vaxt onlarla bir çəkilən lullu tayfaları barədə ilkin məlumat e.ə.XXII əsrə təsadüf edir. Qeyd edək ki,akkad yazılarında bu tayfa lullu,lullubi(lullube) adlanmışdır ki,burada da bi/be cəm şəkilçisidir.Arrapha (indiki Kərkük) hurriləri qul etdikləri dağlılara lullu (nullu) deyirmişlər. Het yazılarında isə bu tayfaların yaşadığı ölkə “lullu“ kimi qeyd edilmişdir.Urartu dilində “yadelli“,“yağı“mənasını verən lullubilər çox güman ki,öz adlarını başqa xalqlar tərəfindən almışlar.

Lullubelər Diyala çayının yuxarı axarında Urmiyaya doğru torpaqlarda yaşayırdılar. Akkad yazılarından birində Naram-Suenin Sippar şəhərindəki “Qələbə sütunu“nda oranın çarı “Lullubum dağlarını“ öz ətrafında toplayan Sidur və Satuni üzərində qələbə qazandığı üçün öyünür.Boğazköy yazısına nəzər saldığımızda isə görürük ki,İmmaşqun Lullu ölkəsinin “çarlar çarı“olaraq qeyd edilmişdir.Buradan da bizə məlum olur ki,Lullu ölkəsini çoxlu “çar“idarə edirmiş.Bu ölkənin çoxlu sayda çar tərəfindən idarə olunduğunu Qədim Babil yazıları da təsdiq etməkdədir.(Yəni tayfa başçıları)

Zohab şəhəri yaxınlığında Səri pul qayasındakı yazılı relyefdə lullube çarı Anubanini (e.ə.XII əsr) və ona əsirlər gətirən İstar ilahəsi təsvir edilmişdir.Həmin yazı isə akkad dilində tərtib edilmişdir.Yazıdan məlum olur ki,Annubani İran körfəzinədək olan əraziyə iddia edirmiş.Ola bilər ki,öncəki zamanlar kutilərin əlində olan torpaqların bir qismi lullu “çarının“əlinə keçibmiş.Yazıda həmçinin şumer-akkad çarlarının adı çəkilib və ənənəyə görə onlar yazıya qəsd edənləri cəzalandırmalı imişlər.

Lullu tayfaları barədə qaynaqlar bizə göstərir ki,e.ə.III minilliyin sonunda onlar Şumer- Akkad nüfuz dairəsində yaşayırmışlar.E.ə.XXI əsrdə III Ur sülaləsinin hökmdarı Şulqi lullubuma və digər torpaqlara talançı yürüşlərə başlamışdır.Lullubilər də öz mübarizəsini İkiçayarasındakı bir çox birləşmələrlə,o cümlədən kutilərlə birgə edirmişlər.

İkiçayarası çarlarının bu tayfalar barədə məlumatları təqribən 1500 illik bir dövrü əhatə edir.E.ə.II minillikdə lullu tayfaları və ölkəsi haqda aşşur,het,hurri,akkaddilli, e.ə.I minilliyin başlanğıcında isə Urartu mətnlərində məlumatlar qalmaqdadır.Məlumatlar sübut edir ki,bu tayfalar öz döyüşkənliyi ilə seçilmişdir.Bəzi tədqiqatçılat belə düşünürlər ki,e.ə.II minilliyin əvvəllərində lullu sülaləsi Assurun taxt-tacını ələ keçirmişlər.

E.ə.II minilliyin ortalarında lullubelər daha bir mübarizəyə qədəm qoydular.Bu mübarizə Mitanni hurriləri ilə idi.Ümummiyyətlə,hurrilər ilə düşmənçilik daha güclü idi.

Bütün bunlarla yanaşı,lullular İkiçayarası ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrdə olmuşlar.Oranın quzey şəhərində – Qasurda iqtisadi münasibətlər həyata keçirirdilər.Lullubelərin təsərrüfatında maldarlıq üstün idi.

Lullubelərin bir qismi hurri və het dövlət idarələrində qulluq edir,muzdlu döyüşçü kimi hərbi xidmətdə olurdular.

Sonrakı dönəmdə isə lulluların adı kuti və turukkilərlə yanaşı çəkilməkdədir.E.ə.XIV-XII yüzillərdə Assuriya və Yeni Babil çarları Lullume ölkəsi üzərindəki qələbələrindən bəhs etməkdədirlər.E.ə.II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Lullume torpaqları Zamua ölkəsi adı altında bəlli idi və onun quzeyi bir müddət sonra Mannanın tərkibinə daxil olsa da öz adını itirməmişdir.

Eradan öncə 3-cü minilliyin sonunda çivli yazılarda adı keçən tayfalardan biri də Su tayfaları idi.Urmiya gölü bölgəsində məskunlaşan bu tayfaların “ensi“si Laqaş canişini Urdunanna idi.Buradan da görsənir ki,bu ölkə e.ə.XXI yüzilin ikinci yarısında İkiçayarasında III Ur sülaləsinə tabe imiş.Bu faktlar sübut edir ki,Su tayfaları elamlılarla birlikdə həmin sülalənin idarə etdiyi Şumer-Akkad çarlığının e.ə.2003-cü ildə məhv edilməsində fəal iştirak etmişlər.Su və subirləri (Quzey Mesopotamiyada yaşayan etnonim) çox vaxt eyniləşdirirlər. Lakin,III Ur sülaləsi sənədlərində və şumer ədəbi mətnlərinin qədim Babil surətlərində Su, Zaqros dağlarının şərq və şimal-şərqində yaşayan tayfaların (lullubilər də bura daxildir) ümumi adıdır.

E.ə.II minilliyin ikinci yarısına dair assur yazıları su(subar) tayfalarını kuti və lullularla eyni sırada sadalayır.Həmin ölkədə lulluların da yaşadığını “Su(a) ölkəsindəki lulu“ ifadəsi təsdiq edir.E.ə.I minilliyin başlanğıcına aid yazılara görə isə su tayfaları Urmiyanın cənub-qərbində yaşayırdılar.Onların Subi vilayəti lullube ölkəsi Zamuada yerləşirdi.Assuriya çarı II Sarqonun bir yazısında bildirilir ki,“Subi ölkəsinin əhalisini Urartu adamları mannalı adlandırır..“