Krım Tatarlarının Deportasiyası

Krım Tatar sürgünü, II Dünya Müharibəsinin sonlarına yaxın 18 May 1944-cü ildə 423.000 Tatar türkünün 1 gün içində evlərindən zorla çıxarılması ilə həyata keçdi. Kırım Tatar türkləri uzun illər SSRİ ilə Nazi Almaniyası arasında qalmış bir millətdir. Almanlar II Dünya Müharibəsinin sonuna qədər Krımda hakimiyyəti ələ keçirə bilmişdilər, amma müharibənin sonuna yaxın SSRİ bu bölgəni yenidən ələ keçirdi. Elə bu hadisə də Krım Tatar sürgünün özülünü qoyan əsas hadisə olmuşdur. Krım Tatarlarının Sovet hökumətinin qərarı ilə 18 May 1944-cü ildən başlayaraq Orta Asiya və digər bölgələrə sürgün edilmələrinin tarixinə gəlin bir yerdə baxaq. Kırım Tatar türklərinin deportasiyası tarixdəki digər sürgün/deportasiya/soyqırımı hekayələri ilə bir çox ortaq xüsusiyyətlərə malikdir. II Dünya Müharibəsindən əvvəl SSRİ-nin hakimiyyəti altında olan Ukraynadakı Krım yarımadası alman ordusu tərəfindən ələ keçirilmişdi. Uzun illərdir Stalinin işgəncə dolu Kommunist rejimindən qurtulmaq istəyən Krım Tatarları alman işğalını bir qurtuluş olaraq görmüşdülər, həm də alman işğalının əslində rus rejiminin çökməsinə işarət etdiyini düşünərək çox sevinmişdilər.Amma 1944-cü ildə rusların bölgəni yenidən ələ keçirməsiylə yanaşı, çox böyük irqçi qətliama məruz qalmışdılar. Sovet əsgərləri türk evlərinə basqın etmiş və hər kəsin özü ilə yalnız daşına bilən əşyaları götürərək meydana çıxmaları əmri verilmişdi.423.000 Krım Tatar türkü zorla qatarlara doldurularaq Sibir, Qazaxıstan, Özbəkistan kimi Orta Asiya ərazilərinə sürgün edildi. Bəzi yaşlılar və Krımı tərk etmək istəməyənlər isə həmin meydanda güllələndi.Qadınlar, qundaqdakı körpələr, yaşlılar, xəstələr, mübarizə aparmayacaq vəziyyətdə olan kişilərdən ibarət 423.000 Krım Tatarı gecə yarısı heyvan aparılan vaqonlara zorla mindirilərək, “Sovetlər Birliyinə Xəyanət” adı ilə öz bölgələrindən sürgün edildilər. Halbuki, minlərlə Krım Tatarı Sovet ordusunun tərkibində Hitler Almaniyasına qarşı döyüşürdü.Həftələrlə davam edəcək sürgündə Sibirə göndərilməkdə olan 423.000 Krım Tatarından bir qismi yolda aclıqdan həyatını itirdi. Krım Tatar sürgünün çox qısa bir zamanda həyata keçməsini böyük uğur olaraq görən Sovet ordusu, Arabat adında Krım Tatar kəndinin nəzərdən qaçdığının fərqinə vardı. Unudulan kənd əhalisinin çoxdan yola çıxmış olan qatarlara əlavə edilməsinin mümkün olmaması səbəbi ilə, bütün kənd çox tez şəkildə gəmilərə yükləndi. Bu gəmi şüurlu bir şəkildə dənizin ortasında batırıldı. Arabat kəndinin Tatar türkləri çox qəddarlıqla öldürüldü.
Krım tatarlarının böyük bir hissəsi Özbəkistana sürgün edildi, ancaq təbii ki, burada köhnə həyatlarından heç bir şey olmadan, sıfırdan başlamaq da olduqca çətin idi. Sürgün edildikləri yerlərdə uzun illər çöllərdə, torpaq çadırlarda yaşamağa məcbur qaldılar. Yeni ölkələrinə uyğunlaşmaları uzun illər zaman aldı. Boş qalan Krım yarımadasına isə Ukrayna, Polşa və Moskvadan gətirilən yüz minlərlə slavyan kökənli ailələr yerləşdirilmişdir. Krım Türklərindən qalan mallar, bu ərazilərə yeni yerləşdirilən slavyanlar tərəfindən yağmalanmışdır. Qəbirlər dağıdılmış, qəbir daşları inşaatda istifadə üçün ayrılmış və bütün qəbiristanlıq traktorlar tərəfindən ört-basdır edilmişdir.Ötən vaxt ərzində Krıma dönmək ümidləri və cəhdləri heç zaman ölməmişdir. Krım Tatar türklərinin səsləri SSRİ tərəfindən basdırılsa da, xalq Krıma qayıtmağın yollarını hər zaman axtarmışdır. 1980-ci illərdə Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsi ilə Rusiyada Stalin rejimindən qat-qat fərqli olaraq daha yumşaq siyasət yeridilməyə başlanmışdır. Bunu fürsət olaraq görən Krım Tatar türkləri öz haqlarını müdafiə etmək üçün inanılmaz fikirlər ərsəyə gətirmişlər və sonunda qismən də olsa Krıma geri qayıtma ümidini qazanmışdılar.1987-ci ildə Krım Tatarları vətənə dönüşlərinin əngəllənməsinə qarşı olaraq Qızıl Meydanda etdikləri çıxışlar ilə dünya gündəminə gəldilər və ən ön sıralara keçdilər. 1989-dan etibarən bürokratik əngəllərə, polis müdaxiləsinə və ağır qadağalara baxmayaraq sürgün yerlərindən toplu şəkildə Krıma qayıtmağa başladılar. Bu zaman müddətində 250.000 Krım Tatarı vətəninə qayıda bildi.SSRİ dağılandan sonra, Ukraynaya bağlı avtonom respublika olan Krımda bu gün təxminən 2.5 milyon insan yaşayır. Nüfuzunun 67 %-ni ruslar, 22 %-ni ukraynalılar və 10 %-ni Krım Tatar türkləri təşkil edir.Avroviziya 2016 musiqi yarışmasında Krım Tatar sürgünü zamanında öz ailəsindən çoxlu itkilər verən Camala Ukraynanı təmsil edərək yarışmanın qalibi oldu. “1944” adlı mahnıda, Camala nənəsinin bəhs etdiyi Krım Tatar türklərinin sürgünü hekayələrindən ilham almışdır. “1944” mahnısının sözlərinin bir qismi ingiliscə ancaq ümumi olaraq bu sözlərdən ibarətdir: “Yadlar evlərinizə girdilər, hamınızı öldürdülər, sonra da bizim günahımız yoxdur dedilər, ağlınız hardadır? İnsanlıq ağlayır, özünüzü Tanrı zənn edirsiniz, amma unutmayın hər kəs bir gün ölər”.Krım Tatar sürgünündən bəhs edən ilk film 2013 tarixli Ukrayna istehsalı olan “Haytarma”, Krımın bütün şəhərlərindən əlavə, Kiyev, Moskva, Nyu-York, Kazan və Berlində də nümayiş etdirildi. Həmçinin “Haytarma” filmi “50-ci Altın Portakal” Film festivalında da göstərildi. Qayıdış mənasına gələn “Haytarma” filmində Əhməd xan sultanın həyatından və Krım Tatar xalqının 18 may 1944-cü ildə Stalin tərəfindən sürgün edilməsindən bəhs edir. Filmin rejissorluğunu və baş rolunu Ahtem Seytablayevin öz üzərinə götürdüyü filmdə rus və ukraynalı aktyor-aktrisalarla birlikdə Krım sürgününü yaşamış bir çox insan da rol aldı. Film 86-cı Akademiya mükafatlarında “Xarici dildə ən yaxşı film” namizədliyi üçün Ukraynanın son üç filmi arasına daxil olmuş və təqdirəlayiq fikirlər almışdır. Çingiz Dağcının “Qorxunc illər” adlı romanına əsaslanan “Krımlı” filmi II Dünya Müharibəsi illərində alman əsir düşərgəsində əsir götürülən Krım Tatarlarının yaşadıqları insanlıq dramından və çəkdikləri ağrılardan bəhs edir. Filmdən bəhs etməyə gəldikdə; Krımda yaşayan Sadiq Turan müharibə başlayanda digər Krım türkləri kimi əsgərliyə yollanar və cəbhəyə gedər. Döyüş əsnasında almanlara əsir düşər və alman dilini bilməsi səbəbi ilə əsir düşərgəsində rabitə işçisi olaraq çalışmağa başlayar. Qısa müddət sonra almanların Krımı ruslardan xilas edib müstəqilləşdirməsi fikri ilə türklərdən ibarət təşkilat, birlik qurma planlarına daxil olaraq alman ordusunda xidmət etməyə başlayar. Ancaq bunun bir oyun olduğunu başa düşən Sadiq Krımın qurtuluşu üçün daha dərindən mübarizəyə başlayacaq və bu əsnada çox sevəcəyi bir insan Mariya ilə də tanış olacaqdır.Krım Tatarlarının deportasiyası tarixdəki ən ağrılı hadisələrdən biri hesab olunur. Onlarla bağlı yazılar oxuduqca onların çəkdikləri acıları bu günün özündə biz də hiss edirik. SSRİ lənəti təkcə bu cür şiddəti Krım Türklərinin yox, həmçinin Azərbaycan türklərinin də başına gətirmişdir. Qərbi azərbaycanlılarınöz yaşadıqları yerdən sürgün edilməsi Krım Tatar türklərinin sürgün edilməsi qədər ağrılı və faciəvidir.

Türkologiya Araşdırma Mərkəzi
Yazar: Fədayə Qasımlı