Kitabi-Dede Qorqud (ders 4)

Ədəbiyyat:

1. Ə.Səfərli, X.Yusifli “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”, Bakı. 2008.
2. “Kitabi-Dədə Qorqud” Bakı. 2004.

“Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmanlıq keçmişini əks etdirən möhtəşəm sənət əsəridir. Dastan 200 ildir ki, həm dünya, həm də Azərbaycan alimləri tərəfindən tədqiq olunub  araşdırılır. Lakin bu əsər elə möhtəşəm  və dərin məzmuna malikdir ki, illər boyu tədqiq olunsa da gələcək araşdırmalar üçün zəngin və bənzərsiz xəzinədir. “Kitabi-Dədə Qorqud” bizim “ana kitabımız” adlanır. Əsər oğuzların öz dilində yazıya alınmış ilk milli dastandır. Epos min il bundan əvvəl meydana gələn Oğuz tayfalarının bədii zövqünü, adət-ənənələrini, alp-ərənlik həyatını öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Qədimdən oğuzlar haqqında yaradılan bədii əsərlər “Oğuznamə” adı ilə tanınırdı. Oğuznamələrdə Türk tayfalarının qədim inamları və oğuzların ilk hökmdarı Oğuz Kağanla bağlı yürüşlər öz əksini tapmışdır. “Kitabi-Dədə Qorqud” isə Oğuznamələrin ən böyük və məşhur eposudur. Eposun bizə çatan  əlyazması-“Drezden” və “Vatikan” XIV-XV əsrlərdə yazılmışdır. Əsərdəki hadisələr IX-XII əsrlərdə baş verən tarixi hadisələrlə səsləşsə də, dastanın tədqiqi daha qədimdir. Belə ki, dastanda olan ifadələr, adlar və qədim inamlar eposun islamdan əvvəlki dövrləri əhatə etdiyini göstərir.

“Kitabi-Dədə Qorqud” uzun illər elm aləmindən naməlum qalmışdır. XIV əsrin əvvəllərində əslən Oğuz olan Əbu Bəkir Əl Dəvədari Oğuz xan və Təpəgöz haqqında məlumat verir. XIX əsrdən başlayaraq Əmin Abid, Hənəfi Zeynallı, həmid Araslı, Fərhad Zeynalov və başqa alimlər eposu tədqiq etmişlər. Bu abidəni ilk dəfə aşkara çıxaran alman alimi Fon Dits 1815-ci ildə “Təpəgöz” boyunu alman dilinə tərcümə edir və haqqında maraqlı fikirlər irəli sürür. !039-cu ildə isə Həmid Araslı  ilk dəfə olaraq Bakıda eposun tam mətnini nəşr etdirir.

Bir müqəddimə, on iki boydan ibarət olan “Kitabi-Dədə Qorqud”un hər boyunun özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır .

Birinci boy-“Dirsə xan oğlu Buğacın boyu”. Boyun məzmunu belədir: Dirsə xanın övladı yox di. Nəhayət onun bir oğlu dünyaya gəldi. Oğlan on beş yaşına çatanda Bayandır xanın buğasını öldürür. Dədə Qorqud onun şərəfinə söz qoşur, adını Buğac qoyur. Oğuzun qorxaq və paxıl bəyləri Buğaca şər atırlar. Dirsə xan oğlunu öldürmək istəyir və oğlunu ovda yaralayır. Ağır yaralanmış oğlunu anası ölümdən qutarır. Sonda Buğac atasını da xilas edir.

Bu boyda qəhrəmanlıq səhnələri və təsvirləri səciyyəvidir. Birinci boyda həm də Oğuzun birliyinin pozulmaz və basılmaz olduğu təsvir olunur.

İkinci boy- “Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy”. Qazan xan ovda olarkən Şöklü məlik altı yüz kafirlə hücum edib qadınları, uşaqları, Qzanın qoca anasını, qadınını, oğlunu əsir aparır. Malını-qoyun sürülərini də aparmaq istəyəndə Qaraca çoban buna imkan vermir və çoban Salur Qazanla birlikdə Şöklü Məliyə qalib gəlir.

Eposda əsas sürətlərdən biri olan Qaraca Çoban adi çoban olmasına baxmayaraq yuxarı təbəqə ilə birlikdə mübarizə aparan cəsur və yenilməz bir obraz  kimi verilmişdir.

Üçüncü boy- “Bayburanın oğlu Bamsı Beyrək boyu”. Bu boy romantik səciyyə daşıyır.

İki Oğuz bəyinin övladı yox idi. Arzularına çatırlar və Bayburanın oğlu, Baybecanın isə qızı olur.Onlar “beşikkərtmə” olurlar və bir-birini sevirlər. Amma toy günü düşmən hücum edib Beyrəyi əsir aparır. Altı ildən sonra əsirlikdən xilas olan Beyrək nişanlısının yanına qayıdır və düşməndən qisasını alır.

Dördüncü boy- “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy”. Bu boyda əsas mövzu övlad tərbiyəsi ilə bağlıdır. Qazan oğlu Uruzla ova çıxır. Onun məqsədi oğluna qəhrəmanlıq, yurdsevərlik, Oğuz elinə məhəbbət aşılamaqdır. Bu vaxt yağı düşmən hücum edib Uruzu əsir aparır, lakin ata və anası onu xilas edir.

Beşinci boy- “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrulun boyu”. Bu boyda islam dini ilə bağlı cəhətlər səciyyəvidir. Beşinci boyun eposa sonradan əlavə olunduğu da qeyd olunur bəzi mənbələrdə.

Al qanadlı Əzrail birisinin canını alır. Bu isə Dəli Domrulun xoşuna gəlmir və Allaha üz tutub etiraz edir. Allah Əzraili Dəli Domrulun yanına göndərir ki, onun canını alsın. Sonra fikrini dəyişərək deyir ki, dünyada onun yerinə canını verın biri varsa onun canını alım. Dəli Domrulun arvadından başqa kimsə ona görə canını vermir. Bu Allahın xoşuna gəlir və onları bağışlayır.

Altıncı boy- “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu”. Bu boyda Qanlı Qoca oğlu Qanturalı uzaq ellərdə özünə əfsanəvi gözəl Selcan xatunun eşqi ilə Trabzona yola düşür. Lakin atası şərt qoyur ki, aslana, qara buğaya və qara dəvəyə qalib gəlsə qızını ona verəcək. Qanturalı qalib gəlir və öz yurduna dönür.

Yeddinci boy- “Qazlıq Qoca oğlu Yeynəyin boyu”. Boyda əsas mövzu gənc Yeynəyin igidlik göstərib atasını əsirlikdən qurtarmasından ibarətdir. Hadisələr Qara dənizin ətrafında yerləşən Düzümrüd qalasında baş verir.

Dastanda qəhrəmanların təkbaşına savaşı, əsas silah kimi tppuz və kamandan istifadəsi, “Türkistanın dirəyi, Tulu quşun yavrusu, Qaraçuğun arslanı” kimi öymələr həmin süjetin çox qədim olduğunu göstərir.

Səkkizinci boy- “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”. Düşmənin hücumu nəticəsində öğlunu itirən Aruz Qoca illər sonra oğlunu tapır və adını Basat qoyur.

Bu yerlərdə yaşayan Təpəgöz adlı Sarı Çobanın pəridən dğulmuş oğlu Oğuz igidlərini qırıb sona çatırdı, kimsənin ona gücü çatmırdı. Amma Basat atasının məzəmmətindən sonra Təpəgözün üzərinə gedir və onu öldürür.

Doqquzuncu boy- “Bəkil oğlu İmranın boyu”. Boyun əsas ideyası Oğuz igidlərinin qarşılıqlı münasibətindən, onların qonşularla əlaqəsindən, doğma yurdun sərhədlərini qorumaqdan ibarətdir. Boyda atası Bəkili əvəz edən İmranın qəhrəmanlığı, yadlarla vuruşu təsvir edilir.

Onuncu boy- “Uşun Qoca oğlu Səgrəyin boyu”. Uşun Qocanın böyük oğlu yadların yaşadığı Əlincə qalasına gedərkən tutulur. Qardaşı Səgrək öz qardaşını əsirlikdən xilas edir.

Bu boyda oğuzların bəzi mənəvi-əxlaqi sifətləri öz əksini tapmışdır. Böyüyə hörmət, təvazökarlıq, ata, qardaş haqqını müdafiə etmək, doğma yurda sonsuz  məhəbbət hissi xoş təəssürat bağışlayır.

Onuncu birinci boy- “Salur Qazanın dustaq olub oğlu Uruzun onu çıxardığı boy”. Oğuzların yadlarla mübarizəsi boyun əsas fabulasını təşkil edir. Eposun qəhrəmanı Qazan xan ovdan qayıdarkən möhkəm yatır. Casuslar düşmənə xəbər verir. Yağı düşmən gəlib Oğuz igidlərini öldürür, Qazan xanı isə əsir aparır. Bundan xəbəri olan oğlu Uruz atasını xilas edir.

Boyda hadisələr oğuzların yeni vətənində cərəyan edir. Burada təsvir edilən Trapezunt, Tuman qalası əslində Kiçik Asiyada yerləşir, Ağcaqala, Sürməli, Ağ Hesar isə Azərbaycanda mövcuddur.

On ikinci boy- “İç Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrəyin öldüyü boy”. Axırıncı boy oğuzların bir-biri ilə müharibəsindən bəhs edir. Bu boyda Qazan xan evini yağmaladır. Bu mərasimdə hamı iştirak edir, yalnız Dış Oğuz bəylərindən Aruz, Əmən və başqaları iştirak etmədiyi üçün Qzandan qisas almaq istəyirlər. Onlar Bamsı Beyrəyi öldürürlər. İç Oğuz və Dış Oğuz arasında müharibə başlanır və Aruz savaşda öldürülür.