Get more stuff like this
Subscribe to our mailing list and get interesting stuff and updates to your email inbox.
Thank you for subscribing.
Something went wrong.
“Biri var idi, biri yox idi. Kainatı Xaos* adlanan tanrı idarə edirdi.”
Bir gün məşhur bir riyaziyyatçı meteorologiya öyrənmək həvəsinə düşür. Bunun üçün komputer sistemindən istifadə edərək bir proqram yaradır. Onun hesablamalarına görə bu proqrama ilkin şərtləri və rəqəmləri daxil etdikdə, sonrakı günlərə olan hava proqnozunu dəqiq öyrənmək mümkün olacaqdı. Edvard Norton Lorenz adlı riyaziyyatçının öyrəndiyi tək şey isə ilkin şərtləri düzgün yazmağın mümkünsüzlüyü olur. Belə ki, Lorenz hava proqnozunu öyrənmək üçün 0.506127 əvəzinə 0.506 rəqəmini proqrama daxil edir. Kəpənək qanadlarının yaratdığı mehə bərabər dəyişiklik nə dərəcədə fərqə səbəb ola bilərdi?
Ehtimallar üzərinə qurulan gələcək yalnız xaosdan ibarətdir. Riyaziyyatçının gözdən qaçırdığı ən kiçik ayrıntı, mində birlik rəqəmin nəzərə alınmaması gözlənilməz nəticələrəgətirib çıxartdı. Beləliklə “Xaos nəzəriyyəsinin” başqa dildə desək “Kəpənək effektinin”əsasını qoymuş oldu.
Kəpənək effektini izah etmək üçün gəlin elə bu nəzəriyyənin yaranma tarixinə nəzər salaq. Edvard Lorenz dediyimiz kimi riyaziyyatçı idi və meteorologiya ilə yaxından uzaqdan əlaqəsi yox idi. Ikinci dünya müharibəsi illərində Lorenz müharibəyə qatılır vəAmerikanın hava qüvvələri üçün işləməyə başlayır. Məhz müharibə dönəmindəmetereologiyaya yaranan həvəsi müharibədən qayıtdıqdan sonra özünü bu sahədəyoxlamasına və təkmilləşdirməsinə səbəb olur. Deməli 1963-cü ildə əsası qoyulan bu nəzəriyyənin toxumları hələ ikinci dünya müharibəsi illərindən əkilmişdi.
Kadrı bir az daha əvvələ alırıq… 1918 ci il … Birinci dünya müharibəsi illəri…
Müharibədə ingilis əsgəri Henry Tandey yaralı bir alman əsgərinə rast gəlir. Düşmənəsgəri olsa belə yaralı bir insanı vurmaq istəməyən Henry çox yaşamayacağını düşünərək, onu çiyninə alır və düşərgəyə qədər gətirir. Hardan bilə bilərdi ki, canını bağışlayıb xilas etdiyi bu alman əsgəri illər sonra milyonlarla insanın ölümünə imza atacaq. Bəli, bu yaralı alman əsgəri ikinci dünya müharibəsinin başlamasında ən böyük rol sahibi olan Hitler idi. İkinci dünya müharibəsi başlamasa idi “Kəpənək effekti” nəzəriyyəsi Edvard Lorenz tərəfindən kəşf olunmazdı və siz də bu yazını oxumuş olmazdınız. Qısacası biriləri domino daşına artıq bir dəfə toxunub ve domino daşları hələdə dağılmağa davam edir.
Bəs niyə Kəpənək effekti?
Hələ 1952 ci ildə, Xaos nəzəriyyəsinin əsası qoyulmamışdan 11 il əvvəl Amerikan yazıçısı Rey Bredberi “İldırımın səsi” (A Sound of Thunder) adlı bir əsər yazdı. Əsər fantastik janrda yazılmış, “yaşam zəncirinə” göstərə biləcəyimiz mükəmməl bir nümunədi. Əsərdə “Time Safari” adlı bir şirkət keçmişə səyahətlər düzəldir və insanları istədikləri zamana aparır. Əsərin sujet xətti Eckelin dinozavr ovlamaq üçün şirkətəmüraciət etməsi ilə başlayır. Səhayət zamanı Eckel qoyulan şərtləri pozaraq irəliləməli lazım olduğu cığırdan çıxır və geriyə qayıtdıqda gördüyü dəyişikliklərə dəhşətə gəlir.Əlifbanın dəyişməsinə, prezident seçkilərində demokrat əvəzinə diktatorun seçilməsinətəsir edəcək qədər nə etmiş olduğunu düşünən, lakin heç bir şəkildə olanları özünə izah edə bilməyən Eckel palçığa bulaşmış ayaqqabılarının altında ölü bir kəpənək tapır.
Kəpənək qanadlarının ağırlığı…
Çox güman ki, Lorenz Rey Bredberinin bu hekayəsindən də təsirlənərək Xaos nəzəriyyəsinə “Kəpənək effekti” adını münasib görmüş və çoxumuza tanış olan “Amazon meşələrində bir kəpənəyin qanad çırpması Amerikada böyük qasırğanın səbəbi ola bilər” nümunəsi gətirmişdir. Bundan sonra “Kəpənək effekti” riyaziyyatçını məşhurlaşdırmış vənəzəriyyəyə aid bir çox filmlər çəkilmişdir.
Bakının küləyinə səbəb olan kəpənək varmı bilmirəm ama küləyə görə nəzərdən qaçırıb tapdaladığımız kəpənəklər bəlkə də çoxdan ilk domino daşını aşırmağa səbəb olub. Həyatınızı idarə edən və kainatı dəyişən sizin addımlarınızdı.
Ucsuz bucaqsız bir səhnə … Səhnənin iştirakçıları bizlər tırtıl, bəzilərimiz pup, bəzilərimiz kəpənək dövrünü yaşıyırıq. Həm də səhnəyə nə şəkildə təsir etdiyimizin fərqində olmadan…
*Xaos – Yunan mifologiyasına görə kainatda ilk var olan Tanrı, yunan sözü olub qarma qarışıqlıq mənasını ifadə edir.
Günay Süleymanova
