Göytürk əlifbası: 2-ci dərs

 – qalın saitlərlə işlənən “t” hərfi. İşarənin mənası “at-” (atmaq) sözüdür və bu işarə oxla yayın birləşməsidir.

 – incə saitlərlə işlənən “t” hərfi. İşarənin mənası “ət” sözüdür və əti olan heyvana oxşayır.

 – qalın saitlərlə işlənən “y” hərfi. İşarənin mənası “ay” sözüdür və yarım aya oxşayır.

 – incə saitlərlə işlənən “y” hərfi. İşarənin mənası “yügərü” (yuxarı) sözüdür və insan başının yuxarı baxmasını göstərir.

 – qalın saitlərlə işlənən “k” hərfi. İşarənin mənası “ak-” (axmaq) sözüdür və bu işarə axan çayın mənsəbinə oxşayır.

 – incə saitlərlə işlənən “k” hərfi. İşarənin mənası “ək-” (əkmək) sözüdür və bu işarə əkinçilikdə istifadə olunan alətə oxşayır.

 – bütün saitlərlə işlənən “ç” hərfi. İşarənin mənası 2 cür ola bilər:

1. mənası  “üç” rəqəmidir və üç xətti göstərir.
2. mənası “aç-” (açmaq) sözüdür və açılmış fiquru göstərir.

 – bütün saitlərlə işlənən “m” hərfi. İşarənin mənası “münüz” (buynuz) sözüdür.

 – bütün saitlərlə işlənən “p” hərfi.

 – bütün saitlərlə işlənən “ş” hərfi. İşarənin mənası “aş” (yemək) sözüdür və masanın üstündə yeməyin bişirildiyi qaba oxşayır.

 – bütün saitlərlə işlənən “z” hərfi. Göytürk dilində sözlər “z” hərfi ilə başlamırdı. Ona görə bu işarə sözün əvvəlində yazılırdısa, ondan əvvəl mütləq “a”, “e” və ya “ə” saiti oxunurdu. İşarənin mənası “azığ” (azı diş, köpək dişi) sözüdür.

 – bütün saitlərlə işlənən “n” və “q” səslərinin qarışığı olan hərf. Demək olar ki, bütün indiki türk dillərində bu hərf işlənir, Azərbaycan və Türkiyə türkcəsində isə işlənmir. Lakin Qərbi Azərbaycan ləhcələrində bu səsi eşitmək olur. Məsələn, manqa (mənə), yiyəlik hal şəkilçisində (səninq). Çünki orta əsrlərdə Azərbaycana Qərbinə köçlər olub və təsirini, oxşarlığını görmək olur. Göytürk dilində sözlər bu hərflə başlamırdı. Ona görə bu işarə sözün əvvəlində yazılırdısa, ondan əvvəl mütləq “a”, “e” və ya “ə” saiti oxunurdu.

Saitlər:

 – “a” və “ə” səsləri. Sözün əvvəlində çox vaxt yazılmırdı, sözün ortasında heç vaxt yazılmırdı, sözün sonunda isə mütləq yazılırdı.

 – “ı” və “i” səsləri. Sözün əvvəlində və ortasında çox vaxt yazılmırdı, sözün sonunda isə mütləq yazılırdı.

 – “o” və “u” səsləri. Sözün əvvəlində və sonunda mütləq yazılırdı. Göytürk dilində “o” səsi sözün ancaq ilk hecasında deyilirdi. Əgər sözün ilk hecasında “o”, sonrakı hecalarda “u” deyilirdisə, bu işarə ancaq ilk hecada yazılırdı.

 – “ö” və “ü” səsləri. Sözün əvvəlində və sonunda mütləq yazılırdı. Göytürk dilində “ö” səsi sözün ancaq ilk hecasında deyilirdi. Əgər sözün ilk hecasında “ö”, sonrakı hecalarda “ü” deyilirdisə, bu işarə ancaq ilk hecada yazılırdı.

?‬ – “e” səsi. Bu işarə ancaq Yenisey abidələrində işlənirdi. “e” səsi kimi sözün ancaq ilk hecasında deyilirdi. Orxon abidələrində bu işarə olmadığından incə saitlərlə işlənən samit işarələrinin arasında deyilirdi.