Fövqəladə Təhqiqat komissiyası

1918-ci il iyul ayının 15 də AXC-i hökumətinin Gəncədə keçirilən iclasında azərbaycanlılar və onların əmlakı üzərində zorakılıq hallarını təhqiq etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat komissiyası yaratmaq haqqındakı məsələ geniş müzakirə mövzusu olmuşdur. Bu məsələ ilə bağlı məruzə ilə çıxış edən xarici işlər naziri Məhəmməd Həsən Hacınski bildirir ki, artıq 4 aydan artıqdır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələrində “bolşevik” adı
ilə məsuliyyətsiz erməni hərbi hissələri və başqaları mülkü müsəlman əhalisini həyatı və əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirdilər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələri tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar əsasında Avropa ölkələrində bütün ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə (yəni ki, azərbaycanlılara qarşı) yönəldilirdi.
1918-ci ildə ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımı cinayətlərini üzə çıxarmaq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti dövründə mümkün olmuşdur. Ermənilərin törətdikləri cinayətlərin təhqiqi üçün təsis edilən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası cümhuriyyətin mühüm qərarlarından biridir. Bu Azərbaycan xalqı və dövlətçiliyinin tarixində baş vermiş faciəli hadisələrə milli yaddaşın təzahürüdür. Belə ki, son dərəcə mürəkkəb və ağır şəraitdə fəaliyyətə başlayan gənc Azərbaycan Respublikası hökumətinin böyük uzaqgörənlik və operativlik nümayiş etdirərək həmin hadisələrə ən yüksək və ciddi şəkildə münasibət bildirmək və konkret tədbirlər görmək niyyəti, sözsüz ki, böyük təqdirə layiq idi və zaman özü görülmüş bu işin əsl qiymətini verdi.
Ümumi dövlət mənafeyi və əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi elə bir təşkilatın yaradılmasını tələb edirdi ki, o:
1. Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatını aparsın.
2. Bu zorakılıqların həyata keçirildiyi şərait müəyyənləşdirilsin.
3. Cinayətkarları aşkar etsin və onların vurduqları zərərin ümumi həcmini müəyyənləşdirsin.
Məhəmməd Həsən Hacınskinin təklifinə görə bu təşkilat Fövqəladə Təhqiqat komissiyası xarakteri daşımalı idi. Özü də bu komissiyanın işinin nəticələri başlıca Avropa dillərində rus, fransız, alman dillərində və əlbəttə ki, türk dilində elan edilməlidir.
Daha sonra bu təhqiqat komissiyasının tezliklə işə başlamasının vacibliyini əsaslandıran M.Hacınski deyir ki, göstərilən Komissiyasının təşkilinə bu gündən başlamaq lazımdır. Çünki bir çox şeyləri indi isti-isti adamlardan soruşmaq, fotoşəkillərini çəkmək və hələ ki, mövcud olan digər əşyavi dəlilər əsasında sübuta yetirmək olar. Sonralar bu təhqiqat işi çətinləşəcə və hətta sübuta yetirilməsi tamamilə imkan xaricində ola bilər.
Göründüyü kimi Fövqəladə Təhqiqat komissiyasının yaradılması geniş müzakirə obyekti olmuş, AXC-nin qəbul etdiyi qərarda göstərilir ki, Xarici İşlər Nazirini məruzəsi bəyənilsin və ona tapşırılsın ki, Avropa müharibəsi başladığı vaxtdan bütün Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlar və onların əmlakı üzərində işlədilmiş zorakılıq hallarını təhqiq etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat komissiyası yaradılsın.
Məhz elə həmin ilin avqust ayının 31 də AXC hökumətinin sədri, həm də Xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski Gəncə şəhərində imzaladığı qərara, əsasən, 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat komissiyası yaradılır. Komissiyasının sədri andlı iclasçı – Ələkbər bəy Xasməmmədov, üzvləri isə gənc dairə məhkəməsinin üzvləri – İsmayıl bəy Şahmalıyev, AndreyFomiçNovatski, müavini Nəsrəddin bəybSəfirkürski, Gəncə köçürmə idarəsindən NikolayMixaylov, həqiqi mülki müşavir V.V.Qubvillo və müəllim Mirzə Cavad Axundzadə təyin olunurlar.
Həmin bu qərarla Komissiyasının sədri və üzvlərinin əmlak haqları və ezamiyyə xərclərinin miqdarında da müəyyən edilir və komissiyanın sədrinə icazə verilir ki, lazım gəldikdə katib, ekspert və başqa lazımi şəxsləri də Komissiyasının işinə dəvət etsin. Elə həmin ilin sentyabr ayının 22-də Fətəli xan Xoyskinin başqa bir qərarında müəyyən edilir ki, Fövqəladə Təhqiqat komissiyasının üzvləri yalnız bu məqsəd üçün işlədikləri günlərə görə əmək haqqı almaq hüququna malikdirlər.
Sənədlərdən gördüyümüz kimi, Fövqəladə Təhqiqat komissiyası Xarici işlər nazirliyi yanında təşkil edilməsinə baxmayaraq, Komissiya artıq həmin ilin sentyabr ayında Xoyskinin verdiyi qərara görə Ədliyyə Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bu hadisə də tamamilə təbii idi, çünki bu işlə bilavasitə məşğul olanlar əsasən hüquqşünaslar idilər.
Digər bir məsələni də qeyd edim ki, Komissiya işinin sonuna qədər orda yalnız onun sədri Ə.Xasməmmədov, üzvlərdən isə A.V.Nivatski və N.M.Mixaylov çox səmərəli fəaliyyət göstərmişlər.
Müxtəlif vaxtlarda isə yuxarıda göstərdiyim üzvlərdən başqa Komissiyaya Bakı dairə məhkəməsinin prokurorunun müavini Aleksandr YevgenyeviçKluge, andlı iclasçı Məhəmməd xan Təkinski, Gəncə dairə məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri müstəntiqi Məhyəddin bəy Şahmaliyev, Bakı quberniya dairə məhkəməsinin üzvü Hidayət bəy Sultanov, andlı iclasçılar Alət AleksandroviçLitovski, ÇeslavBoleslavoviçKlassovski hüquqşünas Abbas Əliyev, Hacı İrzayev, Bakı dairə məhkəməsinin üzvü B.Yusifbəyov müxtəlif vaxtlarda həmin komissiyaya üzv təyin olunmuş və ya üzvlükdən azad olunmuşlar.
Komissiya 1918-ci ilin sentyabr – oktyabr aylarında geniş təhqiqat işlərinə başlayır. Belə ki, komissiyanın üzvü N.M.Mixaylov 1918-ci ilin oktyabr ayının 23-ə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat işləri haqqında məlumat verir. N.Mixaylov yazırdı ki, bu müddət ərzində 500 nəfərdən çox şahid dindirilib, Kürdəmir dəmiryolu vağzalına və Kürdəmir polis sahəsinə aid 6 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Mustafanı, Xəlilli, Qasım bəy, Ərəb Mehdibəy, Dadlı) baxış keçirilmişdir.
1918-ci il noyabr ayının 22 də Komissiyanın sədri Ə.Xasmmədov AXC Ədliyyə Nazirliyinə yazdığı məruzələrdə Bakı quberniyası, Göyçay qəzasının, Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və başqa kəndlərində, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasının müsəlmanlar yaşayan kəndlərində, habelə Bakı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş zorakılıqların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında daha Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının işinin həcminin getdikcə artması, digər tərəfdən ədliyyə sistemində ümumən müstəntiqlərin sayının son dərəcə az olması bir sıra problemlər ortaya çıxarırdı ki, bunun da bir səbəbi Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyətlərinin müəyyən məhdudiyyətləri ilə əlaqədar idi. Yaranmış vəziyyəti aradan qaldırmaq məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi 1919-cu ilin əvvəllərində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyətlərinin artırılması barədə məruzə ilə hökumətə müraciət etdi.
Azərbaycan hökuməti, komissiyanın gördüyü işlərin mühümlüyünü nəzərə alaraq, 21 mart 1919-cu il tarixli xüsusi qərarı ilə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasını məhkəmə-istintaq hakimiyyətinin cinayət-prosessual məcəlləyə əsasən malik olduğu bütün hüquqlarla təmin etdi.
Əlavə səlahiyyətlərin verilməsi Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası üzvlərinin imkanlarını genişləndirərək cinayətkarların aşkar edilməsi və məsuliyyətə cəlb olunması prosesini sürətləndirdi.
Komissiya, şahidlərin və müttəhimlərin axtarışı, dindirilməsi və müvafiq sənədlərin hazırlanması üzrə son dərəcə böyük işlər görərək, 1919-cu ilin iyun ayının sonunda öz fəaliyyətinin istintaq hissəsini demək olar ki, başa çatdırdı. Fəaliyyətini başa vuran komissiya üzvləri daha sonra iki qrupa bölünərək fəaliyyətini cinayət əməlləri təkzibedilməz faktlarla sübut olunan şəxslərə qarşı ittihamlar üzrə davam etdirdilər. Bakı qrupunun vəzifəsinə həmçinin, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən Azərbaycanın digər bölgələrində apardığı təhqiqat işləri üzrə müttəhimlərin istintaqa cəlb olunması, qətnamələrin tərtib edilməsi və işlərin Məhkəmə Palatası prokuroruna verilməsi daxil idi. Aparılan təhqiqatların nəticəsi olaraq dinc sakinlərə qarşı müxtəlif cinayətlərdə ittiham olunan 194 şəxsə qarşı cinayət işinin açılması haqqında Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası 128 məruzə və qərar layihələri hazırlamışdı. Ayrı-ayrı cinayət işləri üzrə istintaq başa çatdıqca ittiham olunan şəxslər məsuliyyətə cəlb edilirdilər. Məsələn, 1919-cu ilin avqustunun ortalarınadək Bakıda 24, Şamaxıda isə 100 nəfərə qədər şəxs – əsasən erməni, qismən də rus (molokan) müttəhim qismində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən həbs edilmişdi.
Gözlənildiyi kimi, erməni əhalisi arasında aparılan həbslər, xüsusilə bəzi erməni ziyalılarının azərbaycanlılara qarşı zorakılıqlarda ittiham edilərək məsuliyyətə cəlb olunması şəhərin erməni ictimaiyyəti və mətbuatı tərəfindən böyük narazılığa və hay-küyə səbəbə oldu. 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycan Parlamentində “Daşnaksütyun” partiyasının fraksiyası Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətini kəskin tənqid edərək Komissiyanı və Ədliyyə Nazirliyini qeyri-qanuni əməllərdə günahlandırdı. Erməni deputatlar Komissiyanın işini eyni zamanda, guya mənəvi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirməyə çalışaraq özlərinə xas olan həyasızlıqla bu məzmunda bəyanat verdilər: “Keçmişdə baş vermiş, mart və sentyabr aylarında kütləvi qurbanların qanlı mübadiləsi ilə nəticələnmiş hər şeyə nə vaxtsa son qoyulmalı deyilmi?Keçmişlə vidalaşmaq və onun qanlı səhifələrini unutmaq istəyinin olmaması onun göstəricisidir ki, hakimiyyət dairələri və onların təmsil etdiyi ictimai cərəyanlar hər gün keçmişdən yeni-yeni kabuslar çağırmaqla və hər iki tərəfdə qisas və düşmənçilik hisslərini oyatmaqla, əsl qayda-qanunun bərqərar olması və normal həyatın yaradılması yolu ilə getmək istəmirlər..”
Bir məqama diqqət yetirmək lazımdır ki, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sədri ilə üzvləri arasında yazışmalarda, xüsusilə də cinayətlərdə ittiham olunan şəxslər haqqında söhbət gedərkən, Ələkbər bəy Xasməmmədov dəfələrlə vurğulayırdı ki, komissiya üzvü qanunla və vicdanla, işin hallarına və faktlara istinadən hərəkət etməlidir.
Təsadüfi deyil ki, komissiyanın üzvlərinin əksəriyyətini azərbaycanlılar deyil, digər millətlərin nümayəndələri – polyak, rus, yəhudi, alman və digərləri təşkil edirdi. Yəqin ki, Ələkbər bəy Xasməmmədov öz “komandasının” üzvlərində məhz bu keyfiyyətləri – peşəkarlıq, ədalətli və vicdanlı olmaq – yüksək qiymətləndirir və fürsət düşdükcə hər dəfə yüksək dövlət orqanları qarşısında Komissiyasının bütün heyətinin “nadir iş bacarığını, əməksevərliyini və çalışqanlığını” vurğulamağı özünə borc bilirdi.
Artıq qeyd edildiyi kimi, 1919-cu ilin may-iyun aylarından başlayaraq, qəzalar üzrə materialların toplanması, qərar layihələrinin tərtib edilməsi və bu işlərin Məhkəmə Palatasına təhvil verilməsi başa çatdıqca, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası üzvlərinin bir hissəsi komissiyadakı işdən azad edilərək öz köhnə vəzifələrinə qayıdır, yaxud yeni təyinat alırdılar. Nəhayət, 12 oktyabr 1919-cu il tarixli məktub ilə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası sədrinə belə bir xəbərdar edilir ki: Ədliyyə Naziri tərəfindən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının 1919-cu ilin noyabr ayının 1-dən ləğv edilməsi haqqında sərəncam verilmişdir.
Beləliklə, Azərbaycan hökumətinin 15 iyul 1918-ci il tarixli qərarı ilə yaradılmış Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası onun üzərinə qoyulmuş vəzifələri yerinə yetirdiyi üçün 1919-cu il noyabr ayının 1-də ləğv edilir. 20 noyabr 1919-cu il tarixli qərara əsasən Bakı şəhərinin və ətraf kəndlərin talan edilməsi haqqında istintaq işi artıq başa çatmış və Azərbaycan Məhkəmə Palatasının Prokuroruna təhvil verilmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası sədrinə təqdim olunmuşdu .
Toplanılan sənədlərin bir hissəsinin Versal konfransına yola düşən nümayəndə heyətinə verilməsi barədə əmr verilmiş, şifrələnmiş rəqəmli məlumatların xüsusi kuryer vasitəsi ilə Parisə göndərilməsi qərara alınmışdır.
1920-ci ilin aprelinə kimi Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası daşnak quldur dəstələrinin qanlı əməllərinin təhqiqi sahəsində böyük iş gördü. Zərərçəkmiş yüzlərlə vətəndaş və şahid dindirilmiş, çoxlu material, maddi dəlil-sübut, fotosənəd toplanmışdır.
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının apardığı təhqiqatlara əsasən Bakıda 12 min, Şamaxı qəzasında 22 min, Quba qəzasında 16 min, Lənkəranda 2 min, Zəngəzur qəzasında 7 mindən çox azərbaycanlı öldürülmüşdür.
Azərbaycan hökuməti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətinin nəticələrini, onun yaradıldığı zaman nəzərdə tutulduğu kimi, müxtəlif Avropa dillərində və türk dilində dərc etdirmək və geniş yaymaq niyyətini məlum səbəblərdən həyata keçirə bilməsə də, bununla belə, Fransaya – Paris Sülh Konfransına yollanan Azərbaycan nümayəndə heyəti Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay və Cavad qəzalarında müsəlman əhalisinə qarşı erməni-bolşevik birləşmələri tərəfindən törədilən zorakılıq aktlarının araşdırıldığı FTK materialları ilə təchiz edilmişdi. Həm böyük dövlətlərin başçılarına, həm də müxtəlif beynəlxalq qurumlara təqdim edilən bu materiallar 6 cild istintaq materialı və 95 şəkildən ibarət idi. 1919-cu ilin may ayında Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Parisə – Azərbaycan nümayəndə heyətinin sərəncamına göndərmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının əlavə materiallarını, o cümlədən 95 fotoşəkil və 80-ə yaxın diapozitiv hazırlamışdı. Bu baxımdan, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası tərəfindən toplanmış sənədlərin xaricdə yayılaraq erməni nümayəndə heyətinin və siyasətçilərinin böhtan xarakterli hücumları qarşısında və əsl həqiqətin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasında tutarlı sübutlar kimi öz funksiyasını yerinə yetirdiyini söyləməyə tam əsas vardır.
Cənubi Qafqazın hüdudları daxilində ayrı-ayrı siyasi və milli partiyaların bayraqları altında çıxış edən müxtəlif erməni təşkilatları tərəfindən müsəlman əhalisinin, əsasən də, azərbaycanlıların məhv edilməsinə dair məqsədyönlü siyasəti haqqında hədsiz sayda materialların yaradılması və tərtib edilməsi sahəsində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyətinin əhəmiyyəti, şübhəsiz ki, yalnız hüquqi çərçivələrlə məhdudlaşmırdı. Komissiya toplanılan materialları toplu halında tərtib edərək komissiyanın nəticələrini ölkə hüdudlarından kənara da yaymağı bacardılar.
Bir məsələni də qeyd etmək istərdim ki, 1920-ci ilin əvvəlində baş vermiş və Azərbaycan Respublikası üçün xüsusilə əlamətdar olmuş bir siyasi hadisə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının başladığı işə öz “düzəlişlərini” etdi. 1920-ci il yanvar ayının 11-də Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası Azərbaycanın de-fakto müstəqilliyinin tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. De-fakto tanınması, de-yure olmasa da, əlbəttə, dövr baxımından, Azərbaycanın o zamankı real vəziyyəti baxımından çox mühüm ictimai-siyasi hadisə idi. Birinci növbədə tarixin yeni dövründə dünya miqyasında Azərbaycan dövlətinin mövcud olduğu rəsmən elan olunmuş oldu. Bu tarixi hadisə ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Parlamenti 9 fevral 1920-ci il tarixində “Azərbaycanın müstəqilliyinin beynəlxalq aləmdə tanınması münasibətilə əhaliyə verilən güzəştlər” haqqında qanun qəbul etməli oldu.
Qanunun belə adlanması konkret cinayət əməlləri törətmiş iştirakçılarla yanaşı, məhkəmənin qərarı ilə müxtəlif vergi və ödəncləri verə bilməyən şəxslərə güzəştlər edilməsi ilə əlaqədar olmuşdur.
Qanunun birinci hissəsində ümumi əfv xəyanət kimi cinayətlərə şamil edilmirdi. Əfv qanunun 2-ci hissəsi hərbi dövlətə nizamnamənin tələblərinin pozulmasından irəli gələn bəzi cinayətlərə də şamil edilirdi. Bu əfv qanununun 10-cu maddəsinə əsasən isə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının icraatında yaranmış bütün cinayət işlərinə həmişəlik xitam verilirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti höküməti 1918-ci il mayın 28-nə qədər törədilmiş cinayətlərin məsuliyyətini öz üzərinə götürmürdü. Ümumi əfv qanunu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisində yaşayan əcnəbilərə də şamil olunurdu. Qanun parlament sədrinin əvəzi M.Y.Cəfərov, yeni katibi B.Rzayev və dəftərxana müdiri M.Vəkilov tərəfindən imzalanmışdır. Beləliklə, Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası üzvlərinin inanılmaz səyi və son dərəcə ciddi fəaliyyəti sayəsində məsuliyyətə cəlb edilmiş az saylı cinayətkarlar – 200 nəfərə yaxın adam cinayət məsuliyyətindən azad edilir, həbsxanada saxlanılanlar azadlığa buraxılır, “pullu girov” ilə zaminə buraxılmış müttəhimlərin isə pulları qaytarılırdı. Bununla belə, amnistiya haqqında qanunun qəbul edilməsi ilə mövcud olduğu il yarım ərzində Azərbaycanın müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş cinayətlərin araşdırılması, cinayətkarların müəyyən edilməsi və onların məsuliyyətə cəlb edilməsi üzrə çox böyük iş görmüş Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının bütün fəaliyyətinin heçə endirildiyini düşünmək tamamilə səhv olardı.

TÜRKOLOGİYA ARAŞDIRMA MƏRKƏZİ
YAZAR: LAMİƏ İLYASOVA