Erken orta esrlerde Azerbaycan edebiyyatı (Ders 3)

1. Ədəbiyyat:

1.Ə.Səfərli, X.Yusifli “Qədim və orta dövr Azərbaycan ədəbiyyatı” Bakı. 1982.

2.Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi 6cilddə. I cild. Bakı.2003

3.Yusif Balasaqunlu “Qutatğu-bilig” Bakı. 2003

VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimalında – Albaniya ərazisində Girdman dövləti yaranır. Hələ V əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 52 hərfdən ibarət alban əlifbası meydana çıxır. Azərbaycanın IV-VII əsrlərinə aid qiymətli məlumat verən “Alban tarixi” əsəri həm də bədii əhəmiyyətə malikdir. Bu dövrün məşhur sənətkarı olan Davdağın şeiri alban ədəbiyyatının bizə çatan yeganə nümunəsidir. Cavanşirin ölümünə həsr olunmuş bu mərsiyə xalqımızın qəhrəmanlıq ənənələrini, yadellilərə qarşı mübarizəsini, yurd sevgisini bədii şəkildə əks etdirir. Bu mərsiyədə Cavanşirin xəyanət nəticəsində ölümündən doğan acı kədər incə və təbii şəkildə əks olunmuşdur. Mərsiyənin məzmunu, yüksək poetik dili onu göstərir ki, Həmin dövrdə Azərbaycan dili ədəbi dil kimi zəngin xüsusiyyətlərə malik olmuşdur.

Mənim Şərq ölkəmi bürüdü kədər,

Yazılmış cahana bu qara xəbər.

Qoy ellər eşitsin səsimi mənim,

Səsimə səs verib ağı desinlər!

Cəsurdur, sanki bir heybətli aslan,

Susardı önündə düşmən hər zaman;

Başçılar, işxanlar tabedir ona

Sonsuz məhəbbətdən, həm də qorxudan.

VII əsrdən başlayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı yeni istiqamətdə inkişaf etməyə başladı. Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı, məktəblərin, mədrəsələrin ərəbcə olması tezliklə Azərbaycanda ərəb dilli elmi və bədii əsərlərin yaradılması ilə nəticələndi.

IX əsrdən etibarən bədii ədəbiyyatda fars dili inkişaf etməyə başlayır və poeziya dili fars dili kimi yayılırdı. Dini və elmi əsərlər ərəb dilində yazılır, şəriət qanunlarına aid dini məsələlər bu dildə aparılırdı.

Erkən orta əsrlərin özünəməxsus xüsusiyyəti isə türkdilli ədəbiyyatın  zəngin bir inkişaf yolu keçməsi və güclü folklor nümunələri əsasında türkdilli yazılı abidələrin də meydana gəlməsi idi.

Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsində qədim türkdilli abidələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu dövrün ilk böyük ədəbi abidələrindən biri Orxon-Yenisey abidələridir və qeyd edək ki, “Türk” sözü ilk dəfə olaraq bu abidələrdə işlənmişdir. Kitabələr türkdilli tayfaların bədii zövqünü, dini mifoloji görüşlərini, Türk şeirinin gözəlliklərini və ideya-mövzu xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün zəngin material verir. Orxon-Yenisey kitabələri üç kitabdan ibarətdir və kitabələrdə abidələrin sayı çoxdur. Onlarda Türk və Çin müharibələri təsvir olunmuşdur. Kitabənin biri Göytürk hökmdarı Tonyukuk tərəfindən yazılmışdır. Tonyukuk burada Türk qəbilələrinin tarixini xatirələr şəklində qələmə almışdır. Bilgə kağan və Gültəkin abidələri isə Türk dövlətini yenidən qurub möhkəmlədən Bilgə Kağan və Gültəkinə ithaf edilmişdir.

Digər bir türkdilli abidə isə ərəblərin Türk dilini öyrənməsi üçün yazılmış “Divani lüğət-it türk” əsəridir. Mahmud Kaşğari tərəfindən qələmə alınmış bu kitabda yeddi mindən çox söz və ifadə şərh olunmuşdur. Kitabda müəllifin bir çox Türk ərazilərini gəzərək topladığı atalar sözləri, şeirlət və epik məzmunlu parçalar da yer tutur. “Divani lüğət-it türk” də maraq doğuran hissələrdən biri də Türk hökmdarı Alp Ər Tunqa haqqında yazılmış dörd ağı nümunəsidir.

Yusif Balasaqunlunun “Qutatğu-bilig” əsəri isə Türk xalqlarının ədəbiyyatında yazılmış ilk poemadır. Əsər 85 bölmə və 6520 beytdən ibarətdir. “Qut”-türkcə “səadət”, “xoşbəxtlik”, “uğurlu tale” deməkdir. “Qutatğu-bilig” isə “xoşbəxtliyə aparan elm” anlamına gəlir. Poemada müsahibə Gündoğdu, Aydoldu, Ögüdülmüş və Odqurmuş arasında gedir. Bunlardan xaqan Gündoğdu ədaləti, vəziri Aydoldu sədaqəti, Ögüdülmüş ağılı, zəkanı, qardaşı Odqurmuş isə taleyi təmsil edir. Poemada bir Türk dövlətinin necə idarə olunması, türklərin törəsi, mədəniyyəti haqqında geniş məlumat verilişdir. Yusif  Balasaqunlu islam fəlsəfəsi ilə qədim türklərin törələrindən, tanrıçılıqdan, həyat və düşüncə tərzindən gələn fəlsəfəsini üzvi şəkildə birləşdirərkən təbii ictimai-sosial fəlsəfı baxışları ifadə etmişdir. Bu mənada, əsər “Türklərin mənəvi tərəfini, siyasi və idarəçilik görüşlərini ortaya qoymaqla Türk dövlətinin ictimai-siyasi bünövrəsini tanıtmağı bacarmışdır”. Poemada ağıla, zəkaya, ədalətə, gücə, insanlığa, nəfsə qarşı müxtəlif nəsihətamiz parçalar verilmişdir.

Fənalıq cahillikdən doğar, xəstəliklər, pisliklər bir nöqsandan irəli gəlir. Müalicə ilə xəstəliklər sağaldıla bilər, tərbiyə ilə pisləri yaxşı etmək olar, oxumaq yolu ilə biliksizlərə bilik verilmiş olar.