Dildə, fikirdə, işdə birlik

Dildə, fikirdə, işdə birlik.

Millətə xidmət etmək istəyirsənsə, əlindən gələn işlə başla.

İsmayıl bəy Qaspıralı.

Müəllif:Filoloq İlahə Allahverdizadə

XIX əsrdə dünyanı paylaşan böyük dövlətlərdən biri də Çar Rusiyası idi. Milyonlarla insanın yaşadığı ən verimli torpaqları Rusiya hakimiyyəti altına almışdı. İşğal edilən bir çox Türk torpaqları da bu dövlətin içində qalmışdı. XIX əsrin sonlarında isə artıq Türkistanın qərbi Rus imperatorluğunun əlində idi. Çar Rusiyası sənaye, maarif sahəsində güclü bir Avropa dövlətinə çevrilmişdi.Lakin bu yeniliklər Rusiya işğalında olan türklərə yad idi. Turklər rəsmən Rusiya dövlətinin ikinci sinif təbəqəsinə aid edilmişdi. Cəhalət, elimsizlik Rusiya türklərinin həyatı idi. Cəhalətin, geridə qalmışlığın ən böyük göstəricisi isə Krım xanlığı idi. 1500 illik Krım tatarları tamamən silinmə nöqtəsinə gəlmişdi. Krımda türkcə nə bir kitab, nə bir qəzet çap olunurdu. Krımın bu acınacaqlı vəziyyətində milləti bir dil ətrafında birləşdirəcək böyük bir qüvvəyə ehtiyacı vardı.Bu qüdrətli şəxs isə təkcə krımlıları deyil, bütün Türk millətini bir ideya ətrafında birləşdirən İsmayıl bəy Qaspıralı oldu.

İ.Qaspıralının ailəsi Krımdan köç etməmiş digər Türk ailələri kimi öz mühacirət sıralarını gözləyirdi. Qspıralı da Krımın bu acınacaqlı halında  20 mart 1851-ci ildə Krımın Avcıköy kəndində dünyaya gəldi. Əvvəl mollaxana məktəbində sonra isə Moskvada rus mıktəbində təhsil alır. Rusiyada gördükləri Qspıralının millətinə və vətəninə daha çox bağlanmasına səbəb olur. O, rus məktəbində oxumasına baxmayaraq, əqidəsi millətin birliyi olmuşdur.

Qaspıralı həyəcanla bildirirdi ki, təkcə Krım türklərinin deyil, bütün Rusiya türklərinin milli kimliklərinin itirilməsi təhlükəsi var. Bu təhlükənin aradan qaldırılması üçün isə millət cəhalətdən azad olmalıdır. Bunun yeganə yolu isə elm, təhsil yoludur. O, qeyd edirdi ki, millətin milli kimliyi onun dilindən başlanır və Türk milləti nə yolla olur- olsun bir-birini gərəyincə sevmək üçün  bir dildə-ümumtürk ədəbi dilində danışmalıdır. Bu vəzifənin həyata keçməsi üçün isə Türk dilində yayımlanan mətbu orqanın xüsusi rolu vardı.

“Hünərsizlik yaraşmaz bizim millətə” deyərək dildə, fikirdə, işdə birlik şüarı ilə 1883-cü ildə Baxçasarayda “Tərcüman” qəzetinin yayımına başladı. Bu qəzetin bütün Türk dünyasında yayımlanması üçün Qaspıralı çox zorluqlardan keçdi. O, Tərcüman qəzetini nəşr etdirmək üçün demək olar ki, bütün mülkünü satır, hətta anası Fatma xanım və həyat yoldaşı Zöhrə xanım öz ziynət əşyalarını sataraq Qspıralıya dayaq olurlar. Bu zorluqlara baxmayaraq, XIX əsrdə artıq Tərcümanın lisanı Kazandan Qafqaza, krımdsn Türkistana qədər yayılmış, Bolqarıstanda, Osmanlı imperiyası daxilində, xülasə, bütün Türk məmləkətində təsir yaratmışdı. Bunun nəticəsində də bütün Türk dünyası bilim adamları Qaspıralı ətrafında toplanır, hər tərəfdə onun ardıcılları, tərəfdarları yetişirdi. 34 illik bir yayın orqanı olan Tərcüman sanki deyirdi:Ey Türk, dildə birliyin olmasa, fikirdə də birliyin olmayacaq, fikirdə birliyin olmasa işdə də birliyin olmayacaq. Bununla da İ.Qaspıralının açdığı bu mətbu orqan uzun illərdən bəri qarlı kəfənlərlə ölü kimi uyuyan türklərin bəyaz baharına çevrildi.

Qaspıralı bu qısa həyat yolunda bir an belə millətinə, vətəninə xidmətdən əl çəkməmiş, əqidəsi uğrunda bütün həyatı boyu çalışmışdır. O, deyirdi:

“Geri qalmağımızın tək səbəbi cəhalətimizdir. Avropada nəyin icad edildiyinə və ya nələr olduğuna dair heç bir fikrimiz yoxdur. Bu izolyasiyadan qurtulmaq üçün bunları oxuya bilməyimiz gərəkdir.Avropa fikirlərini yenə avropalı qaynaqlardan öyrənməliyiz və məktəblərimizdə bu dərsləri tədris etməliyik ki, göz bəbəklərimiz, yəni, öyrəncilərimiz bu fikirlərə ulaşsın”.

Qaspıralının ölümündən sonra da onun yolunu davam etdirən dəyərli ədiblərimiz oldu. Sənətkarın sağlığında açdığı “Dünya qadınları” jurnalının nəşrini ikl müsəlman qadın hərəkatının lideri olan qızı Şəfiqə xanım davam etdirir. “Tərcüman” qəzeti də yayımını dayandırmadı və tam 34 il millətinə eyni şüarla (Dildə, fikirdə,işdə birlik) xidmət etdi.

İsmayıl bəy Qaspıralının ölümü isə bütün Türk dünyasını göz yaşlarına boğdu. Aylarla Türk qəzetləri, mətbu orqanları, yazarları Qaspıralı xatirəsini andı. Onu “millət atası”, “Turanın əmsalsız mədəni qəhrəmanı” adlandırdılar. Bu böyük Türk oğlu millətinin mənəvi birliyi yolunda əlindən gələni etdi.